Kontzeptua

Euskal Herriko historia ekonomikoa

Mende horietan zehar Nafarroako Erreinua hedatu egin zen, bereziki Antso III Handiarekin (1000-1035).

Epealdi horretan Nafarroaren osotasuna mantentzearen aldeko borroka izan zen, Gaztela eta Aragoira eransteko asmoen aurka. Hori da, hain zuzen, garai horretako ezaugarri nagusia. 1120-1200 bitartean Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa Nafarroako Erreinuaren baitakoak ziren. Antso VI "Jakitunak" (1150-1194) hainbat herriri foruak eman zizkien Nafarroan, Gipuzkoan (Donostia 1180) eta Araban (Biasteri, Gasteiz, Antoñana, Bernedo) eta bere jarrera politikoari esker hainbat lurralde galtzea ekidin zuen. Gaztelako Alfontso VIIIak Euskal Herriaren mendebaldeko lurrak behin betikoz batu zituen bere koroaren menpera 1200. urtean, Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba barne.

XI. eta XII. mendeetan eraldaketa ekonomiko horiek nabaritu ziren. Hazkuntza ekonomiko eta demografikoa etengabea izan zen, hala, mendialdeko zonaldeak luberritu egin ziren, basoak jabetu egin ziren eta haranetako hondoak kolonizatu egin ziren eta, aldi berean, eliza zaharrak handitu egin ziren. Familia-ustiapenak eratzen ziren, hainbat herrixka eta eskualdeetan barna sakabanatuta. Modu horretan, herrixka eta eskualde horiek ere barreiatu egin ziren oinordetza bidezko jabetzaren banaketa zela medio. Familia zen ekoizpenaren funtsezko eragilea eta apurka ekoizpena espezializatu egin zen eremuka (sagarrondoak Bizkaia eta Gipuzkoan, zerealak Arabako Lautadan eta Errioxan). Golde belarriduna erabiltzen hasteak eta errotak han-hemenka hedatzeak erakusten dute nekazaritzaren zabalkundea.

1025. urtean "la Reja de San Millán (de la Cogolla)" dokumentua oso argigarria da nekazaritzan eta demografian izandako garapenaz eta burdinaren erabileraz ohartzeko. Bertan deskribatzen denez 1700 kilometro koadroko azaleran Arabako 307 herrixkek 386 golde-nabarreko ekarpena egin zuten aipatutako monasterioarentzat. Horri esker badakigu 10 familia bakoitzeko nabar bat ordaindu behar zitzaiola monasterioari.

Halaber, XII. mendean Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan hiribildua sortu ziren, esate baterako, Biasteri (1164), Donostia (1180), Gasteiz (1181), Balmaseda (1199), etab.

Done Jakue bidean zegoen merkataritzaz aparteko merkataritza sustatu zuen Nafarroako Antso VI "Jakitunak", merkantziak itsasoan barna ateratzeko xedez.

Garai horretan Baionako kaia zen garrantzitsuena. Alde batetik arrantza-jarduera, aurrez ere bazena, bereziki baleena XI. mendeaz geroztik.

Garai horretan Baiona Ingalaterrara loturik zegoen; hori dela eta, erreinu hartako merkatari eta marinelak iritsi ziren bertara eta Baionako nabigatzaileek jardute-eremua Bizkaiko eta Gipuzkoako kostara hedatu zuten, kostaldeko arrantza-jardueran eskuratutako soberakinak merkaturatzeko asmoz. Horren ondorioz, XI. eta XII. mendeetan Baionako eta Bizkaia eta Gipuzkoako kaien artean merkataritza-zirkuitu berri bat antolatu zen. Badakigu, dagoeneko 1085ean Bermeon kaia zela.

Monarkiak ondare publikoko elementuak onartu zizkien elizako instituzioei. Hala, Leireko monasterioak 12 hiribildu zituen 1035 baino lehenago; 1100. urtearen aurretik 41 hiribildu zituen eta XIII. mendea amaitzerako 83 hiribildu zituen.

Nafarroako Antso IIIaren garaian hiru alderdi nagusi azpimarratu behar dira. Nekazal familien ekoizpen gaitasunak gora egin zuenez (neurri handi batean familiak beren ustiapenen jabe ziren) nekazaritza hazi egin zen. Bigarrenik, diru-sarrerak errenta ekonomikoekin (ondareen ustiapena) eta errenta politikoekin (monarkiaren gobernuan parte hartzetik eratorritako etekinak) areagotzeko gaitasun mugatua zuen aristokraziaren garapena. "Senioren" eta monarkiaren arteko harremanen ondorioz, ahaltsuenek ezin zituzten beren funtzioak baliatu etekinak eskuratzeko funtsezko iturriak sortzeko.

Hirugarrenik, kalifatza desagertu egin zen eta taifen erreinua eratu zen. Gaskoniako dukerriari dagokionez, XI. mendearen amaieraz geroztik lur horien mendekotasuna itun-jokoen eta feudalen eta basailuen arteko harremanen baitan zegoen.

"Kontratuzko monarkia" garatzearekin batera nobleek kargu, eskubide, betekizun eta betebehar publikoak eraldatu eta ondare bihurtu zituzten. Horiek guztiak, pribatizatu aurretik jauntza horretan ezarritako monarkiaren eskumena ziren, bereziki Nafarroan. Bizkaian, monasterioek eskuratu eta ondaretu zituzten jurisdikziozko eskubideak.

Nafarroako Erreinuak oparotasun ekonomikoa mantendu zuen hala Antso VI "Jakitunarekin "nola Antso VII "Indartsuarekin"; azkenak, lau merindadeak eratu zituen, "bortuz bestaldeko lurrak" ere barneratuz, modu horretan erreinuaren egitura sendotuz. 1200. urtean Gipuzkoako eta Arabako lurrek Nafarroako erreinuaren baitako izateari utzi zioten Gaztelako erreinura atxikitzeko; Biasteri, Labraza eta Bernedo salbu. Orobat, Bizkaia Gaztelaren baitako izatera pasa zen Diego Lopez de Haro IIaren eskutik.

Antso VII Indartsuaren ostean, bortuz bestaldeko lurretan Nafarroako Erreinua Frantziaren eremuan barneratu zen eta nafarrek 1234an Champañako Teobaldo I aukeratu zuten.

XV. mendearen erdialdera "Errege Katolikoekin" Gaztelako erreinua indartu egin zela adierazi behar da. Hala, 1492an Amerikaren kolonizazioari ekiteko abentura abiatu zen.

Hiribildu eta hirien sorrera

XII. mendetik XV. mendera Euskal Herria populatzeko modua aldatu egin zen. Herrixkak ezinbestekoak izan ziren hiribildu eta hiri harresidunak sortzeko. Hiribildu eta hiri horiei Jaunak edo Erregeak Hiri-gutuna edo Foruak ematen zizkieten.

Villas

Iturria: Agirreazcuenaga, J.; Basurto, R; Lopez Atxurra, R.: "Historia de Euskal Herria". Donostia. 1989. I. alea, 150 or.

Artisau frankoei estatus berezia onartzen zitzaien hiribildu edo Burgu berrietara etor zitezen. Guztiaren ondorioz gizarte hiritar aktiboa sortu zen. Abeltzaintza, nekazaritza, baso-ustiapena, arrantza, meatzaritza, eta lur eta itsasoko merkataritza ziren gune horietako ekonomiaren ardatz.

Artisauak gremiotan batzen ziren. Sortu berri ziren hiribildu eta hiriek berezko Foruak zituzten arlo juridikoa, hiri-antolaketa, botere-banaketa eta fiskaltasuna arautzeko. Komunitate bakoitzak erregearen agintea onartzeko ituna adosten zuen eta, trukean, erregeak foru-zuzenbidea eta bertako instituzioak bermatzeko konpromisoa hartzen zuen.

Arabarren helburua Gasteiz Kantauri aldeko kostaldera lotzea zen. Hala, bi merkataritza-bide zabaldu ziren Gaztelako artilea ustiatzeko. Lehen ibilbidean Arabako Salvatierra (Agurain) hiribildua eta Gipuzkoako Segura, Villafranca de Ordicia (Ordizia) eta Tolosa sortu ziren, 1256an. Bigarren biderako Mondragón (Arrasate) eta Bergarako hiribilduak sortu ziren, 1260. eta 1268. urteetan hurrenez hurren. Lurreko merkataritza-bideak bultzatzeaz gain, Gaztelako Koroak itsaso-merkataritza ere sustatu zuen Kantauri eta Andaluzia Atlantikoko kaien artean.

1300az geroztik Bizkaian hiribildu gehiago sortu ziren. Durango 1297an sortu zen eta haren ostean etorri ziren Bilbo (1300), Portugalete (1322), Lekeitio (1325), Ondarroa (1327), Markina (1355), Gernika (1366) eta Mungia (1376), besteak beste. Barnealdeko hiribilduek eremua artikulatu nahi zuten kostaldearekin komunikazio egokia izate aldera. Horrez gain, Gipuzkoarekiko mugan kokatutako defentsarako bastioi izaera zuten. Kostaldeko hiribilduetan, ordea, merkataritza eta artisautza garatu ziren nagusiki.

XII. mendeko bigarren erditik XIV. mendearen amaiera bitartean 88 hiri eta hiribildu sortu ziren. Hiri-kontzentrazio nagusia Gipuzkoan pilatu zen (25 hirigune), Araban 23 hirigune batu ziren eta Bizkaian 21. Nafarroan, Behe Nafarroan, Lapurdin eta Zuberoan hirigune gutxiago batu ziren.

Populazioaren dinamika

XIII. mendearen erdialdera Nafarroak 150.000 biztanle zituen, bortuz beste aldeko biztanleak barne. Baina, XIV. mendeko azken herenean biztanle horien %40 galdu zuen. Araban biztanleen hazkuntza etengabea izan zen X. eta XI. mendetik aurrera eta XIII. mendearen amaieran 60.000 bizilagun inguru bizi ziren probintzian. Dena den, XIV. mendearen amaieran populazio horren %20-30 galdu zuen ziur aski.

Halaber, badakigu Gipuzkoak 18.000 biztanle zituela XII. mendearen amaieran eta Bizkaian ere populazioak gora egin zuen XII. mendean.

Jarduera ekonomikoak

Demografiaren eta nekazaritzaren hazkundea ahalbidetzeko baso eta zelaiak baliatzen ziren, horrela, nekazaritzaren eta abeltzaintzaren arteko oreka arriskuan jartzen zen. Kalitate gutxiago zuten lurren luberritzea ez zen aski izan presio demografikoari eusteko eta gainera uzta txarrak jaso ziren, ondorioz elikagaiak garestitu egin ziren eta gosete aldiak etorri ziren.

Laborantza areagotzeko mendi eta basoak kaltetu ziren; modu horretan, baterako ustiapenerako izan ziren zonaldeak desagertzen joan ziren eta laborantzarako zonaldeen eta aziendarentzako zonaldeen arteko oreka arriskuan jarri zen.

Atlantikoko hezeguneetan ere antzeko prozesuak jazo ziren. Hala, Durangon 1450an edota Segura eta Legazpin baterako lurrak luberritzen ziren abeltzainak aintzako hartu gabe.

XV. mendearen bigarren erdialdean, burdinoletan burdinaren ekoizpenak gora egiten zuen eran larreak murriztu egin ziren.

Kostaldean arrantza oso baliabide garrantzitsua izan zen, izan ere, hornikuntza bideak oso urriak ziren.

Garai horretan euskal arrantzaren eremu geografikoa areagotu egin zen. XIV. mendearen erdialdeaz geroztik Bizkaiko eta Gipuzkoako arrantzaleak Asturias eta Galiziako kostaldera joaten ziren. Horren ondorioz, liskarrak sortu ziren inguru haietako marinelekin. Euskaldunak Bretainia, Irlanda, Cornualles era Ingalaterrara ere iritsi ziren.

Eta hegoaldean zehar, marinel euskaldunak Marokoko kostalde atlantikoraino iritsi ziren. Inguru haietan atzemandako arraina Sevillan eta Andaluziako beste kai batzuetan saltzen zuten eta trafiko horretatik eskuratutako etekina baliatuz zereala erosten zen, gerora Kantauri aldeko kaietara eramaten zena. Balea eta kaxalotea ziren espezie estimatuenak; halaber, sardina eta bisigua ere arrain preziatuak ziren, nahiz eta horien arrantza oso araututa egon.

Navegacion y actividades fluviales

Iturria: Agirreazcuenaga, J.; Basurto, R; Lopez Atxurra, R.: "Historia de Euskal Herria". Donostia. 1989. I alea.

Arrantzaleak kofradietan batzen ziren eta badakigu XIV eta XV. mendeetan Bermeon, Lekeition, Hondarribian, Donostian eta Deban bazirela zenbait kofradia. Kofradia horien zeregina arrantza arautzea eta lana fiskalizatzea zen eta, arrantzale helduenak artatu ere egiten zituzten.

Industriari dagokionez, burdinolek gorakada nabarmena izan zuten. Burdinola hidraulikoak gailendu ziren baina haize bidez mugitzen ziren haizeola tradizionalak baztertu gabe. Gipuzkoan eta Bizkaian burdinola hidrauliko ugari zeuden eta gainerako euskal lurraldeetan ere baziren batzuk, gutxiago izan arren. XV. mendean Euskal Herrian ekoizten zen burdinak harrera ona izaten zuen Ingalaterra, Frantzia eta Flandesko merkatuetan. Ingalaterrak Euskal Herriko burdin ugari inportatzen zuen, hala, 1450. urtean 900 tona hartzetik 3000 tona hartzera pasa zen XV. mendearen amaieran.

Burdinaren ekoizpena beste jarduera batzuk abiarazteko motorra izan zela adierazi behar da. Burdingintzaren eskutik armen fabrikazioa, itsasontzien eraikuntza, artisautzako jarduerak eta ehunaren eta larruaren ekoizpenak mugiarazi ziren.

Euskal Herriko olagizonak ermandade, kabildo edo kofradietan batzen ziren. Arrasate asoziazionismoaren adibide da, izan ere, XV. mendean dagoeneko hiru elkarte zeuden, maisu "masukeroena", matxarda egileena edo "benakero" edo meatzariena.

Burdinolen jabetza indibiduala izan zitekeen edo hainbat nagusiren artean partekatua. Batzuetan nagusiek ustiatzen zituzten zuzenean eta beste batzuetan, XV. mendearen bigarren erdialdean nagusiki, alokatu egiten ziren.

Burdinolen jabeen multzo bat eratu zen pixkanaka, hiru aldek osatzen zutena: maiorazkoetan burdinolak barneratzen zituzten ahaide nagusiko leinuak; errenta onak eskuratzen zituzten kontzejuak eta olagizonekin negoziatzetik burdinolen jabe izatera pasatzen diren merkatariak.

Arma-industria Soraluzen, Durangon, Eibarren, Markinan eta Gasteizen garatu zen. Eskariak hainbat lekutatik iristen ziren: Europako merkatuetatik eta Gaztelako monarkiatik, izan ere, haietako ejertzitoek armamentu asko behar zuten Koroak zituen nazioarteko konpromisoak betetzeko.

XIII. mendearen amaieraz geroztik itsasontzien eraikuntzak gora egin zuen nabarmen eta XV. mendean sektore hori tinkatu egin zen. Lekeition, Bermeon, Ondarroan eta Bilbon ontziolak zeuden. Gainera, Bilbokoa Kantauri aldeko garrantzitsuenetakoa zen XV. mendean. Gipuzkoako kostaldean ere baziren ontziolak, Hondarribian eta Donostian esaterako.

Baionan ere ontziolek zeregin garrantzitsua betetzen zuten. Horren erakusgarri da Alfontso X "Jakitunak" 1278an eta 1280ean egindako eskariak Baionako itsasontziak eskatuz, musulmanei aurre egiteko eta Mediterraneoko nahiz Atlantikoko kostaldeak defendatzeko xedez.

Merkatal jarduera aztertzen badugu Kantauriko kostak merkatal arloko bi funtzio betetzen zituela ikusten dugu: alde batetik, Flandes, Ingalaterra edota Andaluziako merkatuen abiapuntu zen eta, beste alde batetik, inportatutako ondareak birbanatzen zituen. Azpimarragarria da dagoeneko XII. mendean Baiona oso garrantzitsua zela Donostiako merkatua hornitzeari zegokionez. Euskal Herriko kostaldeko hiribilduak garatu zirenean Baionako merkataritza-sareak hedatu egin ziren; dena den, interes ezberdinek eragindako liskarrak sortzen ziren aldizka. 1353an Baiona eta Miarritzeren eta Paduretako Ermandadearen artean akordio bat adostu zen, xehetasun osoz deskribaturik dagoena. Horrez gain, garai horretan Ingalaterraren eta Gaztelako koroaren arteko gerra lehiatzen zenez, Baionaren (Ingelesen mende zegoen) eta Bizkaiko eta Gipuzkoako kaien artean nolabaiteko treguak hitzartu ziren, esate baterako, 1432an. Harreman-sare horri esker Landetako produktuak iristen ziren Bizkaia eta Gipuzkoara, Baionako kaitik barna: argizaria, larrua, garia eta artatxikia; horrez gain, beruna eta kobrea.

Flandeseko merkatura Gaztelako merkatariek artilea esportatzen zuten eta Euskal Herritik burdina. 1480eko kargamentuaren erdia (%50) burdinez eta artilez beteta zegoen. Arlo horretan, euskaldunak ez ziren garraiatzera mugatu; aitzitik, burdinaren betak edota mineralak saldu egiten zituzten (nahiz eta debekatuta egon) zenbaitetan, dena den, gehienbat barra, arma eta lanabesentzako burdina saltzen zuten. Itzulerako bidaian Flandeseko oihalak inportatzen zituzten. Oihal horiek 1293 eta 1294an milioi bat maraiko balioa zuten Donostia eta Hondarribiko kaietan.

Gizarte feudalaren bilakaera eta krisia

Hiribilduak sortu eta handitu zirenean interesak eragindako liskarrak sortu ziren bertako biztanleen eta landa giroko biztanleen artean, izan ere, hiribilduek ahalik eta merkatu handiena bereganatu nahi zuten, bidesari eskubidea kobratu nahi zuten eta hirira bideratutako transakzioak areagotu nahi zituzten.

XIV. eta XV. mendeetan zehar gizarte-gatazkak sortu ziren Euskal Herriko hainbat lekutan, Europan gertatu zenaren parera. Gizarte-gatazka horietan hiru gatazka mota eman ziren: a) jaunen presioa areagotu zenean landa giroko nobleziaren eta bere laborarien artean sortu zena; b) nobleziaren eta hiribilduen artekoa; c) nobleen artean jazo zena.

Herentzia zela medio semeen artean etengabe zatiketak ematen ziren. Hori dela eta, aristokraziako familiek maiorazkoa hautatu zuten ondareen galera ekidin asmoz, hau da, ondarea oinordeko bakar bati ematen zioten, familiako lehen semeari, alegia. Oinordekoak ez zituen ondasunak eskuratzen haiek emandako errenta baizik eta, horrenbestez, ezin zituen saldu edo banatu.

Nobleen arteko gatazkak "Bandoen arteko gerra" izenarekin ezagutzen dira eta Araban, Gipuzkoan, Bizkaian eta Lapurdin oinaztarren eta ganboatarren artekoak izan ziren; Nafarroan berriz, agaramontarren eta beaumondarren artean lehiatu ziren. Jaunen presioa eta klase menderatzailearen indarkeria ez zuten soilik nekazariek jasan, hiribilduetan eta leinuen artean ere nabaritu zen.

Gatazken larritasuna ikusita Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabako Ermandadeek esku hartu zuten, izan ere, Ermandade horiek XIV. mendearen amaieran eta XV. mendearen amaieran ordena publikoa mantentzeko sortu ziren.

Gizarte-gatazka horiek ez zuten ondorio bera izan esparru guztietan. Lehenik, nekazariei dagokienez, karga astunenak alboratzea lortu zuten baina labore-lurrak oraindik jaunen izenean mantentzen ziren, hala mendian nola basoan, eta beren funtsezko ondareak mantentzea lortu zuten.

Edozein modutan ere, 1487an Ermandadek eta Erregeak leinuak gailendu zituzten behin betiko. Testuinguru horretan lurralde bakoitzaren eta erregearen arteko itunak irmotzen zituzten foru eraentzeak agertu ziren, eta erregeak foruak errespetatzeko konpromisoa hartzen zuen.