Kontzeptua

Euskal Poesia XX. Mendean

Euskal Pizkundea historia-aldi zabala izendatzeko erabiltzen da, Kataluniako Renaixença eta Galiziako Rexurdimentorekin loturak ditu, eta mugimendu kultural eta politikoa da, ideia erromantikoekin lotzen dena bere hastapenetan. Euskal Pizkundeak sistema literarioan aldaketa nagusia ekarri zuen: eragile berriak agertu ziren, hala nola, sariak, aldizkariak, argitalpenetarako laguntzak eta abar. Ondorioz, egile berriak eta iraunkorrak agertu ziren eta euren lanak Iparraldeko Eskualduna (Baiona, 1887-1944) edo hegoaldeko Euskal Erria (Donostia 1880-1918), Euskal Esnalea (Donostia, 1908-1931) eta Euskaltzale (Bilbo 1897-1899) bezalako aldizkarien bidez eman ahal izan zituzten ezagutzera.

Literaturak eta bereziki olerkigintzak, bultzada handia hartu zuen Lore Jokoen eta Euskal Jaien sustapenari esker. Sariketetara aurkezturiko emaitza berriak, lehenagotik ezagutzen ziren olerki eta bertsopaperetan zabaldutakoekin batu ziren, eta kantutegietan argitaratu XIX. mende bukaeran. Ondorioz, kondentsazio fenomenoa garatu zen, garaiko literatur produkzioari garrantzia emanez, lehenagoko aldi sakabanatu edo ahulen aldean.

XIX. mende bukaerako aldaketa sozioekonomiko handien testuinguruan, Sabino Arana Goiriren abertzaletasunaren ideologia indarrez itsatsi zen aldaketa azkar horiek gertatzen ari ziren eskualdeetan. S. Arana Goirik (Sukarrieta 1865-1903) izpiritu berritzaileaz egin zien aurre foruzaletasunaren ondoriozko literatur planteamenduei. Izan ere, hizkuntzaren eta literaturaren funtzioak aldatu egiten dira testuinguru abertzalean, zeren proiektu abertzalearen oinarrietako bat kultura propioa eta berezia edukitzea baitzen. Bestalde, jokaera garbizaleen ondorioz, erdal mailegu lexikoak eta morfosintaktikoak ezabatzeko nahia errotuko da idazleengan, Arana-Goiriren neologismoen ildotik nahiz R.M. Azkuek proposaturiko beste garbizaletasun jatorraren ildotik. Ondorioz, hizkuntz lanketa zorrotza izan zen idazle errenazentisten ezaugarrietako bat, hizkuntza garbi, jator eta kultuagoa egituratzeko asmoa. Eragin hori iparraldeko idazleen artean ere hedatu zen neurri batean eta besteak beste, Jules Moulier Oxobi (Bidarrai, 1888-1958), aipatzen da garaiko euskal poetarik hoberentzat, Alegiak (1926) bilduma bikainen moldatzailea.

Olerkariak esaten zaie. Euskal Pizkundearen gailurrean (1926-36), Euskaltzaleak erakundearen lehen buruzagia Xabier Lizardi (Zarautz, 1896-1933) poeta izan zen.

1930tik aurrera, elkarte horren jardunak indartu egin ziren: euskarazko literatura jasoa sustatuz, bertsolarien artea ikertuz, eta abar. Lehiaketa literarioak ziren Olerti Jaiak izeneko ospakuntzen ardatza. Jose Ariztimuño "Aitzol"ek (Tolosa, 1896-1937) sariketen antolaketaz arduratu zen eta, euskal literatura kultua sustatu zuen bereziki, euskararen prestigioa indartzeko eta herriaren identitate kulturala sendotzeko. Era berean, sarituen lanak argitaratu, ospaturiko ekitaldiak iragarri, aipatu eta iruzkinak argitaratzen ziren, euskaraz bezala erdaraz. El día eta Euzkadi egunkariak eta Yakintza aldizkaria izan ziren Euskaltzaleak erakundearen ekintzen bozeramaile. Euskaltzaleak-ek sorturiko plataforma kulturaletan ezagutzera eman ziren idazleak (Lizardi, Lauaxeta, Orixe eta Loramendi), olerkariak izendapena hartu zuten. Olerkariek metrika zaindua eta formarekiko arreta nahiz ikuspuntu berritzaileak ekarri zituzten, eta euskal literaturaren erreferentzia sinbolikoak aberasteko ahalegin sendoa egin zuten.

José Maria Agirre Xabier Lizardi (Zarautz, 1896-1933) da olerkarietan aipatuena eta liburu bakarra, Biotz-begietan (1932) argitaratu zuen, bere olerki hoberenen bilduma. Prentsa-artikulu ugari idatzi zituen, eta prosan ere nortasun handiko estiloa garatu zuen. Hil ondoan argitaratu ziren, 1934an bere azken poema solteak Umezurtz olerkiak nahiz euskal artikuluen bilduma hautatua Hitz lauz izenburuz. Halere, artikulu guztiak ere irakur daitezke Xabier Lizardiren kazetari-lanak (1988) alean. Prosaz, naturalitatea, atsegintasuna eta espresibitatea bilatu zituen gehienbat; estiloa landu ahala, ordea, prosa literarioagoa garatu zuen eta hainbat idazleren eredu izan da. Olerkietan berriz, hizkuntzaren adierazteko gaitasuna edo espresibotasun trinkoagoa bilatzen zuen; molde laburreko estrofa motak hobetsi zituen eta bertsoaren erritmoa zaintzen zuen oroz gainetik, musikaltasuna eta barietatea.

Olerki hizkuntz berezia sortu zuen estilizazioaren bidez, soberan zeuden osagai morfosintaktikoak soildu eta hizkuntza eliptikoa erabili zuen, aditzak, lokailuak eta beste ezabatuz. Ildo berean, apaingarri deskriptiboak ekidin eta adierazi nahi zuena, labur eta dotore iradokitzen saiatzen zen. Bere literatur estiloak gustu pertsonal bati erantzuten dio eta inoiz eredu klasikoetan bilatu dira haren estilo-iturriak, Arnaud Oihenartekiko parekotasunak aipatuz. Estilo kontzeptista eta kultua, metrika zorroztasuna eta estrofa laburrak landu izanak elkartzen ditu. Bestalde, metrikaren arloan Sabino Aranak emandako sinalefa-arauak zorrozki betetzen zituen, errima ezohikoak moldatzen zituen, literatura kulturantz bideratuz eta baliabide erritmiko ugari eta ezberdinez baliatuz. Hizkuntzaren molde arruntetik urrunduz, estrainamendu efektua sortzen zuen moldakera morfosintaktiko trinkoen bidez. Biotz begietan (1932) libururako hautatu zituen poemen kalitate maila orekatua ikusita, maisu-lana dela baieztatzeko arrazoiak ditugu. Ordura arteko poesia-eredu erromantikoarekin hausteko asmo garbia nabari zaio: ohiko konparazio eta metafora moduak ez dira ageri, sentimentalismoa eta adierazmolde beraegiak eragozten ditu; testuan emozio adierazpena egoki dosifikatzen eta atzeratzen du, indar espresiboa areagotzeko helburuz. Bere gaiak hiru arlotara hedatzen dira: esparru afektiboa (familia, haurrak, maitasuna), esparru sozio-politikoa, euskarari eta herri konpromisoari dagokiona, eta azkenik, poetaren ni subjektiboan naturan aurkitzen duen bizi-esistentziaren proiekzio gozatsua.

Estepan Urkiaga Lauaxeta (Laukiniz, 1905-1937). Lauaxeta bide irekitzaile izan zen euskal poesian. Errenteriako Lehen Olerti Jaian poemarekin jaso zuen lehen sariaren bultzadaz, Bide Barrijak (1931) liburua argitaratu zuen, euskal literaturan berrikuntza erabakigarria iragarriz. Liburua formakuntza epeko lana da, joera bateko eta besteko poemak daude liburuan, batzuk Heineren erromantizismorantz jotzen dute; beste batzuk, aldiz, parnasianismoaren bidetik literatura arrazionalistagoaren fruitu dira. Lauxetaren liburuak eztabaida sutsuak piztu zituen eta Euskal Pizkundeko joera literario berrizale eta popularragoen arteko lehia azaleratu zuen.

Bide barrijak liburuan erantsiriko oharrean aitortu zuen bezala, literatura eredu europar garaikideetan sumaturiko edertasuna euskaraz itsasten saiatu zen Lauaxeta eta poemarik hoberenetan sinbolismoaren eragina nabari da erabilitako metaforen berrikuntzan, sentsazioak eta kontzientzia-egoerak adierazteko ahaleginean eta hausnarketa estetikoen adierazpenean. Bigarren liburua, Arrats beran (1935), kalitate aldetik hobetzat dauka kritikak. Herri lirikaren, bereziki kopla zaharraren nahiz baladen zenbait prozedura erritmiko-sintaktiko itsasten ditu bere poesian eta gaietan ere kantutegi tradizionalen errepertoriora itzultzen da neurri batean: erdi arokoak, piratak, zaldunak... Aipagarri dira, esaterako, "Amaiur gaztelu baltza" kantu epikoen erara moldatua edo "Langile eraildu bati", Federico Garcia Lorcaren Romancero gitanoko poesia narratiboekin harremanetan jarri izan dena.

Juan Arana Ezpeleta Loramendi (Bedoña, 1907-1933). Aski obra laburra izan zuen arren, aipagarri da sentsibilitate sinbolistarekin bat egiten duelako bere obran. Aldiz, Nicolás Ormaetxea "Orixe" (Orexa, 1888-1961), poeta gisa ez da olerkarien artean sailkatzen, bere ezaugarriengatik ez delako besteen poetika berean kokatzen. Poeta eta prosista errekonozitua izan zen guda aurretik eta ondotik eta obra zabala idatzi zuen, euskal prentsako kolaboratzaile profesionala izan zenez. Poesia da gehien landu zuen generoetako bat, eta Barne muinetan (1933) poesia mistikoan nahiz Euskaldunak (1950) poeman luzeak dira aipatuenak. Euskaltzaleak erakundearen eskakizunez idatzi zuen bigarrena, euskal olerki nazionala izateko helburuz. Horretarako, Frederic Mistral Nobel saridun poeta proventzalaren Mireio hartu zuen eredutzat, Lonrott poeta finlandesaren Kalevala kantuaren eduki folklorikoaren pareko osagaiak txertatuz. Gudaurreko espirituaren lekuko izanik, euskal gizartea erabat beste aldarte batean zegoela argitaratu zen 1950ean. Laster plazaratu ziren Mirande, Txilardegi, J. San Martin eta Arestiren poesiak. Argi erakutsi zuten proeiktu errenazentistaren aroa pasea zela eta obraren tradizionalismoak eta bukolikotasunak ez zuen jadanik euskal gizartearen ikuspegia errepresentatzen. Halere, agian Orixeren hizkuntz eredua bihurtu zen trabarik handiena, etengabe itzulpenaren beharrean jartzen baitzuen irakurle aditua ere. Gainerako Orixeren olerkigintzak ezaugarri kultuak ditu, bertsolaritzaren ereduetatik urruntzeko ahalegina egiten du, estrofak, errimak, etenak eta erritmoak eredu latinoen gisara antolatuz. Bere sentsibilitatea eta emotibitatea oso urrun dago mende hasierako idazle erromantikoetatik eta bere ibilbidean zehar, aldi sinbolista bat bereizten da (1930etik 1955era bitarteko zenbait poemetan). Guda osteko poemak Orixeren barne munduaren adierazpen dira, esperientzia erlijiosoaren eta afektuen munduaren adierazpen harrigarrian mamitzen da bere sentsibilitate berezia.