Kontzeptua

Zarrabete

Europako ia herri guztietan aspaldidanik erabili izan da halako biolin mekanikoa. Euskal Herrian ere, XIX. mendera arte agertzen da dokumentu zaharretan. XX. mende hasieran erabiltzen zen gure mugetatik gertuko herrialdeetan baina ordurako gure artean erabat galdua zegoen. Gaur egun, gutxi bada ere entzun daiteke gure herri musika munduan.

Gure herrian izan duen izendapenari buruz, F. Baraibar y Zumarraga-k (1903) ematen digu definizio garbiena:

"Zarrabete (s. m.) Gaita de ciego, instrumento musical a modo de cajón más largo que ancho, con cuerdas, que una rueda que está en el centro hiere, al ser movida por una cigüeña de hierro. A un lado tiene varias teclas, las cuales, pulsadas con la mano izquierda, forman las diferentes notas. // del vascuence charrabeta "rabel" en los diccionarios de Larramendi, Aizkibel y Novia, aunque zarrabete es muy distinto del rabel, que se tañe con arco."

Emiliano Arriagak egindako "Lexicón bilbaíno" liburuan (1896) zera esaten du:

"del e Txarrabeta.- Especie de rabel o gaita de manubrio // Chinfonía."

Euskaraz egindako aipamen zaharrena, Pedro Barrutiaren (1682-1759?) "Gabonetako Ikuskizuna -Acto para la Nochebuena"-n agertzen da:

"Gracioso.-
Diruak ez atara zeori eztok egingo beloa
Ene bolsea arina beti urrin neuganik dirua
Nik neuk ere dirua baneu ederra neuke mosua.

Ministro.-
Chacurrak eurak egiten dabe danza diruagaiti

Gracioso.-
Gure Mondragoen pagatzen dogu dirua dazeagati
Auxe dok bizitza modu
Neska zarrok danza egin da mutilok dirua pagadu
Ibini bidi, Alkate Xauna, ibini bidi legea
Mutilak libre, neskachak eurak paga dezeela danzea

Ministro.-
Zuk emoniko sententzi orrek chapadamente dirudi
Zu legezko abogadurik ez da sekula ikusi

Gracioso.-
Zerrebeta jo bidi, emon daitzan salto bi

Chamb.-
Zer soñu?

Gracioso.-
Gura doana xoegik eze gustirako nok agudu

Danza el grazioso un villano
Salen Sn. Joseph y la Virgen"

Felipe Pedrell-ek egindako "Diccionario Técnico de la Música"-n (Barcelona, 1894) ere agertzen zaigu hitz hau:

"Zarrabete. V. Chinfonía. // Chinfonía. Especie de viola que suena volteando una cigüeña. / / Hay una porción de nombres que se aplican, indistintamente, produciendo gran confusión, al instrumento de viento Cornamusa ó Gaita gallega y al mencinado, de cuerda, Rota, Viola, Sinfonía, Samsonia, Synfonía ó Chinfoxía, encontrándose citados unos y otros con los nombres de Zamphonia, Cinfonía, Samsonia, Sampsonia, Symphonia, Faufogna, Sanfogna, Sinfonía, Zampoña, Zambougna, Zanfonía, Zarrabete y otros muchos, entre los cuales se cuenta el vulgar burlesco Música Ratonera. / /."

Idazlan batzuetan soinu-tresna hau "gaita zamorana" izenarekin agertzen da.

Zeanurin 1930an osatutako euskarazko kopla bilduma batean honako kopla hau aurkitu dugu (GOROSTIAGA, 1930):

"Soñua alegrea
Gaita zamorana;
Enamoraudisie nao,
Maitea, sugana."

J. I. Iztuetak 1824an Gipuzkoako dantzei buruz idatzitako liburuan zera agertzen da (144. orri.):

"Dambolin-otsankidari-oec izanic aiñ-aundiyac, guztiz-miretsitzen-naiz nola lotsatzen-ez-diraden plaza aguiricoan aimbeste umezirtzillen tartean, orraco, chit-maite-duten fandango soñu, ez asieraric, ez erdiric, eta ez bucaeraric ezagutzen-etzayona joaz-egotea, gaztelako ichu-gaita-zumora-jotzalleac ardandegui zuloetan-ari-oidiraden bezala, batetic bultza bestetic ercoro, beren-oslancayac asco-aldiz escuetatic botatzen-diezatela. .... ."

Euskal Herrian izan duen erabilpenari buruz, dokumentazio zaharretatik aterako dugu informazioa.

J. Mª Jimeno Juriok XVI. eta XVII. mendeetako Lizarrako musikariei buruzko idazlanean honako hau agertzen da (1987):

"en la Estella de 1550, ... Mas a dos tanborynes y al charrabetero cada dos reales, que son seys reales."

Jesus Ramosen "Materiales para la elaboracion..." artikuluan, Iruñeako Sanferminetako Festetara Euskal Herriko eskualde ezberdinetatik jotzera agertutako musikarien artean, mota honetako soinu-tresnaren erreferentzi hau agertzen da:

"Pedro Inchauspe - Sinfonía - Laguinza - 1788."

A. Donostiak (Instrumentos Musicales Populares Vascos) datu bat ematen digu:

"Zarrabete/.../ vemos citada en "La célebre década de Bilbao, / o sea / Memoria de los festejos con que su muy / ilustre Ayuntamiento / ha procurado obsequiar a SS. MM. / Los Reyes Nuestros Señores / D. Fernando Séptimo / y Doña Josefa María Amalia / durante su permanencia en esta M. N. / y M. L. Villa de regreso para la corte" (1828): ..., y ver bailar al son de los tamboriles y las gaitas o zarrabetes a los inocentes artesanos (84. orri).

En 1673, en Valmaseda, se acordó por el municipio se trajera tamboril o gayta zamorana>> (80. orri.)."

Iñaki Irigoienek, lehen aipatutako "Dultzaina-Gaita Bizkaian" datu bilketa interesgarri horretan, zarrabeteari buruzko informazio ugaria ematen digu. Hor jasotzen da lehen aipatutako "Lexicon bilbaíno" (1896) idazlana, informazio gehiagorekin:

"antes se veía en las romerías mucho sarrabete tañido por ciegos gallegos o asturianos, pero casi ha desaparecido el tipo de sarrabetero. Ha venido a sustituirlo el tocador de piano mecánico, ¡Ambos son peores!."

Kitarraren atalean, I. Irigoienen lan honetako informazioan, Markinan 1880. urtean, silbo, tamboril, guitarras, eta panderas gain, erromeri hartan zarrabete ere entzuten zela ikusi dugu.

Ikonografia

Baionako katedraleko Sakristiako Portikoan danbolintero, arrabita, pandero, gaita jole eta bestelako musikarien artean zarrabete jole bat agertzen da. (Ikusi XIV mendeko Baionako zarrabete jolea irudia).