Kontzeptua

Antzerti

Gudaren amaieran, antzertiak Espainia guztian atzerapauso ikaragarria ematen du eta gainbeheratze aro luze bati hasiera ematen dio. Gazteleraren desberdina zen beste edozein hizkuntzatan antzezpenak egitearekiko debekua eta guda irabazle ziren bandoko sortzaileak ere erreprimitu zituen zentsura gogorrak, irabazlearen ideologiara, bere garbikeriara eta bere ustezko handitasun inperialistetara egokitzen ez ziren neurrian, euskal antzertiari nabarmen eragin zion. "Kultura hondamendi" bezala bakarrik definitu daiteke etorkizun handiko egileen belaunaldi oso baten eta euskal eszenari bizitasuna ematen zioten alderdi politiko eta kultura talde edota asoziazioetara atxikita zeuden antzerti-talde askoren desagerpena.

Guda osteko Bilboko kultura egoera atsekabegarrian bere ezohikotasunagatik besterik ez bada ere, Bilboko Alea taldeak hemen aipatzeko adina meritu du. Gazte artegatsu urri baten ekimenez, 1936ko otsailean sortu zen "un remanso en el que pudiéramos hablar, pensando distinto, no de lo que nos dividía, sino de lo que teníamos en común: el interés por temas universales de literatura, arte, filosofía, música, teatro. Algo que, en la España de aquellos años, era dificilísimo" (Jose Miguel de Azaolaren hitzetan). Hasieran, bertako kideetariko batzuk Aleak berezitasunez antzerti arloan jardun zezala azaldu zuten, eta espezializazio maila horretara iritsi ez zen arren antzertiari zegozkion gaien inguruko antzezpen, argitalpen, hitzaldi eta solasaldi bezala ekimen batzuk bai eman zituen.

Berrogeiko hamarkadaren bigarren erdira arte itxaron behar izango da guda aurreko antzertiaren errepertoriorik kostunbristena, eta beraz abagunean gatazkarik gutxien sor dezakeena berreskuratuz hasten diren talde gazteak, astiro astiro, sortzen direla ikusteko. Hamaika urtez isilpean egon ondoren, 1947ko Tomas Santuaren egunean (abenduaren 21a) eszenatoki donostiarretan berriz ere euskera entzuten hasten da, Euskal Folklore Jaialdia xede izanez, Francisco de Arostegiren Arantza, hiru hamarkada arinago hiriburu berean estreinatua izan zena berrezartzen baita. Antzertira hurbilduz zihoan belaunaldi berri baten hazitegiaz, Antonio Mª Labayen, Jose Antonio Arcocha eta Agustin Zubikarai bezalako erbesteratutakoen etorrera guda osteko euskeraz eta gazteleraz egindako Egan zeritzan lehendabiziko literatura argitalpenean antzerti liburuxka garaikideak argitaratu izanarekin aberastu egin zen; Euzko-Gogoa izeneko argitalpenaren hedapena ahantzi gabe, 1950ean Guatemalan Jokin Zaitegik, guda aurreko eta osteko belaunaldien arteko zubi, olerkari eta greko-latindar klasikoak euskeratu zituen itzultzaile izanak sortua.

1953an, Maria Dolores Agirrek Udaletxe donostiarraren babesaz, bere Euskal Iztundea antzerki-taldearekin Euskal Hizkuntza eta Deklamaziorako Akademiaren berrantolaketa lideratu zuen. Bigarren aldi hori Toribio Altzagaren guda aurreko lanari jarraipena ematearen asmoz besterik ez zen abiatu, baina bere garapenean akademiak bere errepertorioari euskal idazle berrien lanak gehituz ekin zion, baita klasikoak, merkataritza-komeriak eta dramaturgia modernoaren itzulpenak ere erantsiz. Berrogeita hamarreko eta hirurogeiko hamarkadetan zehar, Euskal Iztundeak euskerazko antzertia Gipuzkoa, Bizkaia eta Ipar Nafarroara eraman zuen, ahitutako zaletasunaren hautsak biziberrituz.

1964ko urte bukaeran, euskeraz lan egiten zuten 25 talderen berri ematen zuen, euretatik 20 Gipuzkoan kokatuta egonaz; eta hiru urte beranduago Zaldibarren ospatutako talde euskaldunen batzar baterako Gerediaga Elkarteak egindako deialdiari 32 taldek, alajaina, erantzun zioten. Euretariko bat Donostiako Jarrai izan zen, 1961ean Xabier Lete, Ramon Saizarbitoria eta Iñaki Beobide aurkitzen ziren hamar gazte kezkatsuk eratutakoa.

Euskal Iztundearekin etenean, bere eredua oso kontserbatzaile eta ohikotzat jotzen zutelako, Jarrai taldeak antzerti unibertsalistago eta gizarte- eta kritika-eduki nabarmenagoa zeukana sustatu nahi zuen. Camus, Tennessee Williams, Arthur Miller, J.B. Priestley, Ibsen, Max Frisch edo Ionesco euskeraz antzezteaz gainera, Salvador Garmendia eta Gabriel Aresti olerkaria bezalako kutsu abangoardista zuten bertoko idazleen alde ekin zioten; Arestik, aldi berean, Bilbon, Euskaltzaindiaren babespean Kriselu izeneko Jarrairen ideario berdineko taldea sortzeko ahalegina egingo du. Bere ekitaldiak hainbat tokitatik zehar eramateaz gainera (antzerti berdinaren berrogeita hamar antzezpen ematera iritsi ziren), eta sortuz zihoazen talde berriei euskeraz egindako testu dramatikoak emateaz gain, Jarrai, argitalpenen bidez, musika-antolaketen bitartez, arte ekitaldiekin, etab. kultura dinamizatzailerako eragile bezala nabarmendu zen. Bere desagerpena 1969an gertatu zen.

Talde-zeregin horrekin batera idazleen banakako ekoizpena garatzen zen. Errepublikako eta erbesteko belaunaldien ordezkotza era motelean sortuz joango da berrogei eta hamarreko hamarkadatik aurrera: Pedro Sarriegi Laburu, Eusebio Erkiaga eta Piarres Lartzabal lapurditarra, mendiaren lehen bosturtekoetan jaioak; hogei eta hogeita hamarreko hamarkadetako belaunaldietakoak ziren Jon Etxaide, Xabier Gereño, Gabriel Aresti, Salvador Garmendia eta Lourdes Iriondo; eta jada berrogeiko hamarkadan jaioak Luis Haranburu eta Daniel Landart bezalako dramaturgoak.

Gazteleraz, Elias Amezaga bizkaitarra 19 lanen egile zen, euretariko batzuk penintsulan eta Ameriketako lurralde batzuetan estreinatutakoak izanak. Haur-antzertia ere idatzi zuen, eta, itzultzaile eta ekoizle bezala Arthur Adamov, Bertold Brecht, Maurice Druon eta, berezitasunez, Michel de Ghelderode flamendarra bezalako idazleak antzerti madrildarretan ezagutzera eman zituen. Jose Mª Bellido donostiarrak ere nabarmentasuna lortu zuen. Estatu Batuetan, Frantzian eta Ingalaterran estreinatua, Futbol idazlanaz 1964an Antzerkiaren Gipuzkoa Sariaren irabazlea, hirurogeiko hamarkadan esperimentazioa merkataritza-generoagatik aldatu zuen arlo horretan arrakasta bi lortuz.

Baina, idazlearen irudia hirurogeiko hamarkadatik aurrera, sorkuntzan, beste gauza askoren artean taldekidetasuna aldarrikatu zuen konbentzionaltasun guztiaren aurkako asaldurazko antzerti korrontea agertzen denean, nabarmen zalantzazkotzat jotzen dute. Korronte hori historiara "Antzerti Aske" bezala igaro da.