Kontzeptua

Antzerti

Marcelino Soroa Gipuzkoarako zen neurri berekoa, mende bukaerako Bizkaian, bere xehetasunak zituela, Resurrección Mª de Azkue abadeak irudikatu zuen. Euskera irakaslea Iturribideko Langileen Patronatuan izana, bere eszenatokian 1895ean Vizcaytik Bizkaira estreinatu zen, estilorik ohikoenean egindako folklore-sainetea, Soroaren Iryarena lanak bezala beste bide berri bat zabaldu eta zaletasun handia lortu zuena. Azkueren antzertiak ere bere indarra ideologia erabat foruzale baten kokatutako tokiko humorean jartzen zuen. Baina, Iryarena bi hizkuntzatan egin ondorengo beste gainerako antzerti guztia euskeraz garatu zuen donostiarrak ez bezala, Azkueren lanak bi hizkuntzak txandakatu egiten zituen egoeraren eta pertsonaien arabera, baina bere funtsezko asmoa zen euskeraren sustapena inola ere utzi gabe. Azkuerentzako, antzertia "euskerari gurtzea herrian sustatzeko" biderik arin eta errazena zen, "gure herriak gutxi irakurtzen baitu eta nagitasun hori antzerti herrikoiak eskainitako baliabideekin ordeztu behar baita."

Vizcaytik Bizkaira lanak izandako arrakasta entzutetsuaren ondoren, Ramon de la Sota enpresariak Jardines kalean kokatutako antzerki areto txiki bat zeukan lehen hezkuntzako Euskaldun Biltokia ikastola zabaltzea sustatu zuen. Bertan, Azkueren zuzendaritzapean, gaztedi zaletu batek herri sustraiak zituen antzerti berri bati bultzada eman zion. Aldi berean, 1899tik aurrera, abade lekeitiarrak zuzendutako Euskaltzale aldizkariak, Pedro Ignacio Barrutia bezalako egile klasikoen eszenarako testu eta abade lekeitiarrak berak egindako musika ere argitaratzeari ekin zion, komediak idazten hasiak ziren egile berriak bazter utzi gabe.

Vizcaytik Bizkaira estreinatu izana eta "Nazio Antzertia"ren hazi bezala Azkueren lana agurtuko duen Sabino Arana Goirik, Euzko Alderdi Jeltzalea sortu zuen arte bost hilabeteko tartea besterik ez da igaroko. Ordutik aurrera eta Guda Zibila etorri zenera arte, abertzaletasunak kultura politikaren beste agerpenen gainetik antzertia lehenetsiko du, eszenatokian propagandarako eta bere ideiak herritarren artean zabaltzeko tribuna ezin hobetzat aintzat hartuko duelako. "Preciso es -adieraziko du Aranak- por medio del teatro (allí donde sea posible) ponerle al bizkaino delante de los ojos, más claro que en vivísimo cuadro, y hacerle sentir conmoviendo su fibra más delicada, la dignidad, los espantosos estragos que moral y físicamente causa en su Patria la dominación española".

Aranak teorizatu eta lan batzuekin praktikan jartzeko ahalegina egin zuen "Nazio Antzertia"k ez du arte asmorik eta, dituenean, prozedura biren bitartez lortzen den eraginkortasun politikoaren menpe dago. Bata, industrializazioak erakarritako atzerrikoez gainezkatutako ohiko, katoliko eta bertutezko euskal gizarte bat adieraztera ematen duen kostunbrismo manikeoa. "Nazio Antzertia" horren bigarren zioa legendazko historia baten sorkuntza, edeneko Euskadi baten inguruko epika erromantikoa, bere askatasuna zaintzearen beharrizanaren aurrean, armetan jarri eta heroiek dituena. Bide batetik zein bestetik, antzertiak ikusleengan sentiberatasun aberkoiak eragitea jazarriko du.

Hedapen handiago baterako, antzerti abertzalearen lanak batez ere gazteleraz idatzi eta antzeztuak izan ziren. Horrela honako paradoxa hau ematen zen: antzerti bizkaitarrak euskeraren alde gazteleraz abestu eta arnasa hartzen zuen bitartean, Gipuzkoakoa izan zen ideologia kutsuetatik urrun euskeraz tradizio eszeniko herritar benetakoa sortu zen lurraldea.

Antonio Labayen, euskal antzertiaren lehendabiziko historialariak honako hau adieraztera eman zuen: "teatro de expresión castellana, pero de inspiración vasca, que tuvo en Bilbao ilustres y afortunados cultivadores". Etiketa horrekin XIX. amaiera inguruan eta XX. mendearen hasiera bitartean Bizkaian antzerkiaren loratzean parte hartu zuten jarrera nabarmen abertzaleetatik Azkueren lankide eta jarraitzaile izandakoak bildu ditzakegu: Alfredo Echave, Nicolás Viar, Oscar Rochelt, Gustavo Scheifler, Emiliano de Arriaga, Miguel Cortes, Isidro Parada, Alberto Achica Allende, Enrique de Orueta, Manuel de la Sota eta 'Imanol' Aznar, besteak beste. Idazle horien lanak 1904an sortu eta herritarren katekizazio ideologikorako Euskal Nazio Antzerkiaren aranatar egitasmoa bere egin zuen Bilboko Eusko Gaztedik eszenaratu zituen. Antzerti abertzalea landu zuten horietako asko bilbotar burgesiaren semeak ziren. Baina, bizitzaren paradoxak, horiek guztiak industriaren aurkako tradizio izaerazko eduki pseudohistorikodun eta baserri eremuko antzertia baino ez zuten landu; zentzu askotan bilbotartasunaren aurkakoa.

Azkueren Vizcaytic Bizkaira izan eta bi urte geroago eta Sabino Aranaren De fuera vendrán... izenekoaren estreinaldiaz geroztik, 1897an, maketoen aurkako ideologiaren eta hiri-kostunbrismoaren nahasketa bezala antzerti abertzalearen eredua ezarri zuen Oscar Rochelt eta Nicolas Viarrek egindako Euterpe fúlgida sainetea argitaratu zen. Baina garaiko beste egile guztien gainetik bai berak egindako lanaren zabaltasunagatik baita lortu zuen ospeagatik ere Alfredo Echave gailentzen da. Azkueren Euskaldun Biltokian hezia, bere itxieraren ondoren Bilboko Euskal Etxean eszenatoki txiki bat egokitzea lortu zuen, 1905etik aurrera bere lanak estreinatzen hasiz. Heziketaz musikaria, historia-legendazko dramak, ekandu-komeriak, Jesus Guridirekin lankidetzan eresi lirikoak eta Azkuek bezala zarzuela motaren hurbileko lanak sortu zituen.

Abertzaletasunak bai Berrezarkuntzako urteetan bai II. Errepublikan zehar ere zalantzarik gabeko arrakasta lortu zuen bere propagandarako antzerti estrategian. Baina ez krisirik gabe, XX. mendeko bigarren hamarkada bukatu baino lehen eredua, bere oinarrian, agortutzat bezala azaldu baitzen, ondorioz heldu beharra izanez. Horrela salatu zuen Joaquin Adan kazetari eta komediografoak Hermeseko orrialdeetan:

"Estamos ya decepcionados de esas escenas de aldeanos ladinos y socarrones que delectan a los espectadores simples con sus marrullerías y torpe hablar; estamos decepcionados de la tímida doncellita rural, del indiano, del bilbaino de las siete calles, del chacolinero glotón. Los hemos visto agitarse muchas veces en el tablado, pronunciar palabras y desvanecerse para siempre, porque no tenían otro mérito que el de sus palabras, de las cuales quiera Dios librarnos para los siglos de los siglos. Y, sin embargo, se nos decía que eran tipos vascos, costumbres vascas y vida vasca".