Kontzeptua

Bertsolaritza

Euskaldunari ez zaio inoiz bere bizitza pribatuko historia idatzita uztea gustatu eta bertsolaritzari dagokionarekin ere gauza bera egin duela esan dezakegu. Eremu honetan Garibairen kasua baino askoz gehiago ez daukagu, bere Memorietako kapitulu batean bi emakumek idatzitako bi hileta-eresia transkribatu zituenak: Milia Lasturkoren ahizpak eta Martin Ibañez de Artazubiagaren alargunak, Santxa Ochoa de Ozaetak (XV. mendea), idatzitakoak. Bi horiei itxuraz Beltran de Alosena zen gorpuaren aurrean haren alabak, Usoa de Alosek, abestu zuen beste eresia bat, tradizioak gogora ekartzen diguna, gehitu behar zaie.

Baina kronikari atzerritarrak eremu honetan are urriagoak izan dira; Vita Sancti Amandi (674. urtea) lana idatzi zuen autoreaz aparte gutxi izan dira gai honi buruz ezer esan digutenak. Vita horrek abestiekin eta keinuekin elizako entzule euskaldunak apaizak predikatzen zuen bitartean distraitzen saiatzen zen juglare bati buruz hitz egiten digu. Gai honetan oso arraroa da Eskritura Santua ikertzen dutenak, Itun Zaharreko eta Berriko kantiken inprobisazioaren arazoa argitzeko interes handia dutenak, batez ere bat-batean aritzen dena emakume bat denean, adibidez, Maria Ama Birjina -inprobisatzaile hauen egiantza eta posibilitatea batzuek zalantzan jarri dutelarik-, gaia argitzeko ez dutela inoiz gure herriko bertsolaritzaren inprobisazioarengana jo, eta, aldiz, urrutiko eremuetara jo dutela, Saharako tuaregetara edo Afganistango dunsetara, Madagaskarreko Hain Teny Merinetara, Marcel Joussek egin zuen bezala, edo Suaren Lurreko tribu yagoietara, Grandmaisonek egin moduan; idazten zuten lekutik (Paris) oso gertu zeukaten gure herrian, diogunez, bat-batean jarduten zutenen loraldi ederra, inprobisazio biblikoaren arazo nagusiak azaltzeko eta ebazteko gai zirenak, nahiz eta bat-batekoak emakumeek egindakoak izan. Emakumea zen gure Santxa Otxoa de Ozaeta, Martin Ibañez de Artazubiagaren emaztea, Milia Lasturko ahizpa bezala, baita Usoa de Alos zorigaiztoa bera ere... Guk Pello Errotaren familiako bi emakume ezagutu ditugu (arreba eta iloba) gizonezkoen kontra bertsolaritza txapelketetan aisetasunarekin lehiatzen zirenak: era berean, Xenpelarren iloba bat ezagutu genuen, neska apala eta lotsatia, jendaurrean ez zituen bertsoak botatzen, baina intimitatean profesional baten maisutasunarekin inprobisatzen zuen.

Eta jarrera hura eskrituralariek izatea harrigarriagoa da, izan ere, idazten zuten garaian (1925-1929) Frantzian bertan eta maisuki, bertsolaritzaren eszena tipikoak zehaztasun handiarekin deskribatzen zituzten lanak idatzita zeuden, Pierre Lotiren Ramuncho eleberria edo Agustin Xahoren Biarritz-Itinéraire pittoresque horren adibide. Azken idazle erromantiko itzel honek eszenak puztu egiten ditu nahi bada, bertsolaria poeta lirikoen moduluen eraginpean egotea nahi duelako, horiek asko gustatzen zaizkiolako, baina benetako eta egiazko bertsolariek erabiltzen zituzten moduluetatik oso urrun daude, oso ezberdinak dira, aurretik esan dugun bezala, eta nahiz eta puztuta egon, zehaztasun handiarekin deskribatzen dituen eszenak egiazko inprobisazioarenak dira.

Bertsolaritzaren atzerriko historiaren gaiari berriro helduz bi deskripzio gehiago gehituko ditugu hemen, beste horrenbeste jarduera historikoenak, baina kasu honetan ez dira hain zaharrak. Lehendabizikoa Beran 1880. urtean izan zen, bigarren gerra karlistaz geroztik; bigarrena Donostiako Kursaalaren etxabean 1935. urte gogoangarriko urtarrilaren 20an gertatu zena. Nahiz eta azken honen lekukoak izan ginen, biei buruz beste esku batek egindako kontaketa emango dugu. Prentsak argitaratu zituen kontakizunekin azkenaren deskribapena osatuko dugu, gure ohar batzuekin batera. Lehenerako Madrazok "España" izeneko bildumako Navarra y Logroño liburukian Manterolari kopiatuz, hura ere deskribatzen duen espektakuluaren lekukoa izan baitzen, idatzitakoa kopiatuko dugu.

"Arratsaldeko hiruretan enparantza jendez gainezka zegoen Pedro Jose Elizegi (Asteasuko errotaria) eta haren anai Juan Cruz Elizegi, hiribildu berekoa baina orain Oiartzunen bizi dena, bertsolari-inprobisatzaileen aurkezpena itxaroten, Elkarteak (Lore Joko Euskaroena) iragarri zuen lehiaketan indarrak neurtzera joan zirenak.

Epaimahaia zegokion lekuan egonda, lehiaketa hiru eta erdietan puntuan hasi zen, eta lau eta laurdenak arte iraun zuen. Berrogei minutu eskasetan bi nekazariek, gure bertsolari ezagunen berezko zorroztasunarekin, zeinen argitasuna entzuten zaienean gehiago miresten den, herriaren txaloen artean 36 ahapaldi inprobisatu zituzten, bakoitza 8 bertsoduna, entzuten ari zen jende andana pozik eta gustura utzita. Elizegi anaiak emanaldiaren lehendabiziko partean baino maila altuagoan egon ziren, hamabost minutu eskasetan azkartasun harrigarriarekin inprobisatzen, eta kultura literariorik gabeko pertsonengan oso miresgarria zen zentzutasunarekin eta trebetasunarekin, eta gure herrietako gizonek daukaten zentzu praktiko inbidiagarriarekin, errotariak 16 ahapaldi eta haren anaiak 15 bota zituzten, bakoitza 8 bertsoduna, guztira 31 ahapaldi eta 248 bertso, guztiei deigarria iruditu zitzaien emankortasun ikaragarria, eta euskara bertsolaritzarako ezaugarri ezin hobeak dituela erakusten duen datua. Antzinako desadostasunak ahaztea, alderdi politikoetatik egindako urrunketa zuhurra, urte askotan zehar banandu gaituztenak eta desengainu mingotsak eta gure gizarte eta administrazio antolakuntzan zauri sakonak sorrarazi dutenak; Euskalerriko seme guztien batasun zintzoaren eta praktikoaren beharra eta egokitasuna, gure historia eta tradizioa osatzen duten printzipio handien barnean; gure hizkuntza primitibo miresgarria eta gure ohiturak eta usadioak zaintzea: hauek izan ziren nekazari latz horiek berriz hasitako inprobisazioaren lehen partean, jendetzak behin eta berriz txaloekin eteten zuena, zorroztasun eta trebetasun miresgarriarekin jorratu zituzten gaiak. Emanaldia zortzietan puntuan amaitu zen bi lehiakideen arteko herritar izaerako elkarrizketa pipertsuarekin; Euskara Elkarteak ezarritako 80 pezetako saria eman zizkieten eta erdibana banatu zuten. Laburpen bezala hurrengo datu bitxia hemen ematea ez da gaizki egongo: borroka baketsu eta interesgarri honek iraun zituen "hirurogeita hamar" minutuetan, atsedenaldi txikiak kenduta, Elizegi anaiek "zortzi bertsoetako ehun eta hogeita zazpi ahapaldi" inprobisatu zituzten, hau da "hamar mila eta sei bertso": horrek esan nahi du minutu bakoitzean batez beste hamalau bertso eta erdi bota zituztela. Horrela ulertuko da inprobisatzaile emankor hauei jarraitzea oso zaila dela, beren ezpainetatik irteten diren ideiak hartzea batere erraza ez dela, nahiz eta horretarako takigrafiaren edo estenografiaren artea erabili." (Itzulpen moldatua gazteleratik)

Hona hemen Jose de Arteche publizistak 1935. urteko urtarrilaren 25eko Euzkadi aldizkarian Kursaaleko festari buruz zioena:

"Puntualtasun azpimarragarriarekin, hamaiketan puntuan lokalaren ateak itxi zituzten, eta pertsona gogotsu asko ezin izan ziren barrura sartu, esertzeko lekua ez zuten inolaz ere aurkituko, lehiaketa hasi zen, formalitate guztiekin, euskaldunen artean tankera honetako ekitaldiek daukaten seriotasunarekin. Epaimahai kalifikatzailearen eta publikoaren aurrean Basarri, Sepai, Txapel, eskarmentu handiko Txirrita, Urnietako Alkain, Kortatxo, Matxin lapurtarra eta Larralde baxenabartarra, nabarmen gutxiagoa ez zuten beste askorekin batera, formatu zuten. "Bertsolariei" eta publikoari azken oharpenak eginda, Basarri apartak norgehiagokari hasiera eman zion eta ondoren besteak etorri ziren, bi itzulitan beraiek aukeratutako gaia landuz. Joerak, estiloak eta jardunbideak sumatzen dira jada. Eta lehen zatia norgehiagokan bete-betean eta era sinestezinean sartu den jendetzaren esku-zarta gogotsuarekin amaitu da". (Itzulpen moldatua gazteleratik)

Momentu batean egunkariaren kontakizunean etenaldia eginda, testigu bezala lehendabiziko ariketan ikusi genituen xehetasun pare bat gaineratuko ditugu, bertsolariak momentu oro inprobisazioak erraz egiteko daukan segurtasun handia erakusten dutenak. Txapelketara aurkeztu ziren bertsolari gehienek gai librea zeukan lehendabiziko ariketa honetarako ahapaldiak aldez aurretik prestatuta zekartzaten. Baina hori ez zuten lehiakide guztiek egin; lerro hauetan askotan aipatu ditugun Txirritak eta haren lehengusu Saiburuk, momentu horretan festan gertatzen ari zen edozein gauzari buruz kantatzea erabaki zuten. Ez zeukaten lehiaketaren lehen ariketan esango zutena aldez aurretik pentsatuta, bertsolari handiek egiten duten bezala. Espero ez zen gertakizun batek ariketa honetan inprobisazio elokuente bati bidea eman zion. Ariketa hasi zenean oraindik Bidasoaz bestaldeko Matxin eta Larralde lehiakideak falta ziren eta Alkain urnietarra abestera zihoan momentuan agertu ziren, eta haren ostean Matxinen txanda zen. Gauzak horrela, Matxinek ez zuen izan ariketaren baldintzak zein ziren jakiteko aukerarik.

Alkainek bederatzi puntuko ahapaldi ederra abestu zuen, Betroi baten tratua-ren doinuarekin. Matxinek arretaz entzun zion eta ondoren, doinua eta gaia derrigorrezkoak zirela pentsatuz, Alkainek erabilitako gaiarekin jarraitu zuen konturatu gabe, doinu bera erabiliz eta ahapaldiak derrigorrez eskatzen zituen bederatzi kontsonanteetan hanka sartu gabe, eta egoeraz ohartu zirenen, Alkainek erabilitako doinua eta gaia derrigorrezkoak ez zirela jakin gabe errepikatu zituela ikusi zutenen, bertsolariak jendearen mirespena lortu zuen. Baina itzul gaitezen berriz Euzkadi egunkariaren kontakizunera:

"Bigarren zatia. Oraingoan epaimahaiak "bertsolariek" erabili behar duten gaia ezarri du eta hurrengoa da hain zuzen ere: "Euskara desagertzen bada, zer izango da gure euskal lurrari buruz...?". Basarrik gero eta gehiago dituen kulturaren eta garbiketaren ezaugarriak hemen nabarmendu dira. Beste batzuek inprobisazioetan iniziatibak eta proiektuak nabarmendu dituzte. Eskarmentu handiko Txirritak umorezko ukitua eman du, sorbaldaren gainean hirurogeita hamalau urte dituela eta erdara ezagutzen ez duela esanez. Baina -gaineratzen du- euskara desagertzen bada neurriak hartuko ditu. Latinezko irakasle bat kontratatuko du hizkuntza hura ikasteko. Hirugarren ariketa. Bertsolariek urduritasunarekin itxaroten dute. Epaimahaiko kide batek, Zubimendik, "bertsolariei" egin behar duten bertsoaren neurria esaten die. Hala ere, ariketaren zailtasuna ez dago hemen. Zubimendi Epaimahaitik bertsolari guztiengana abiatu da, banan-banan lehiakide bakoitzari ahapaldiaren hasiera ezberdin bat ematera -lengoaia teknikoan "mutur" deitzen dena-. Bertsolari bakoitzak hasiera hori kontuan izanda bertsoa bukatu behar du, berehala gainera. Ariketa liluragarria. Momentu horretara arte poetak ez daki egin behar duen bertsoaren kontsonantea zein den, eta gure artisten argitasuna, orain arte hain mespretxatua izan dena, orain agerian jartzen da. Zer nolako arretarekin espero dute "bertsolariek" Epaimahaitik zuzentzen dieten galdera, oharra, iradokizuna edo ironia! Eta zein azkar ulertzen dute esaten dietena eta zein azkar jarraitzen dute bertsoa, askotan galdera egiten duen pertsona barregarri utziz! Ez litzateke egon behar ariketa sinestezin eta liluragarri hura ikusi ez duen euskaldunik. "Dunixik", batzuetan Bilintxek Domingo Kanpañari eskainitako -Mando baten gañian- ironia miresgarria idatzi ote zuenaren inguruko zalantzak izan zituenak, igandetik aurrea duda guztiak bazter ditzake... Euskaldunak berehala poesia miresgarrienak egiteko gai dira. Eta gaitasun antzemanezin hau gure herriko artista apaletan dago hain zuzen ere. Oraindik laugarren ariketa falta da. Epaimahaiak "bertsolari" bakoitzari lanbide zehatz bat ezarri dio. Binaka lehiatu behar dira; bakoitzak egokitu zaion lanbidearen gorespena egin behar du eta bestearen lanbideaz burla egin. Larralde baxenabartarrak, eta Matxin zuberotarrak publikoari lehia barregarria eskaini diote. Epaimahaiak Basarri lehen postuan sailkatu du. Erabakia ez da harritzekoa, bertsolariaren merezimenduaren ondorioa da. Basarri Zarauzko mutiko bat da, meritu handiko euskal idazlea eta hizlaria. Basarrik eskola sortuko du. Sortu behar du. Bat-batean aritzeko duen modua beste "bertsolari" zaharragoek erabiltzen dituzten moduen bestelakoa da. Estilo zaindua duelako, gustu aparta, kultura... Osagai hauekin ez da harritzekoa jendeak Basarri gustuko izatea. Basarrik, gainera, bete beharreko misio bat dauka. Bere inguruan "bertsolaritza" maite duten pertsonak arte horretan hezitzea. Matxin lapurtarrak bigarren saria eraman zuen. Gozoa da ia beti eta, baxenabartarra bezala, abesti lapurtar atsegin baten airean bere bertsoak eratzen ditu. Lo, lo, ene maitia... txapelketa bukatzerakoan entzuten egon ziren pertsona guztiek ahapetik kantatzen zuten doinua gogoratu nahian. Baina Matxin, Urnietako Alkain bezala, nahi duenean mingarria eta garratza da. Errezilgo Sepai aipatzea falta zaigu, gaztea oraindik, eskola zaharrekoa, "bertsolari" ona zalantzarik gabe. Sailkapenean hirugarren postua erdietsi zuen merezimendu osoz.

Baliabideen eskasia pena handia izan zen, lehiaketaren elkarte antolatzaile kementsuak, euskaldun guztien estimulua merezi duenak, beti haiekin borrokan ibiltzen da, eta horiek sailkapenean bertsolari gehiago nabarmendu ahal izatea galarazi zuten. Horien artean Kortatxo, Lasturkoa, Uriate poeta bizkaitarra, Txapel azpeitiarra, Errenderikoak, Ordiziakoak, Ayetekoak, denak salbuespenik gabe. (Itzulpen moldatua gazteleratik)

MLE