Larrain-dantzarik ezagunena, jakina, Lizarrako aldaera da, bizirik dagoen ia bakarra, eta esan daiteke bere eboluzio bereziagatik ia soilik ezagutzen dugula dantza mota hau. Gaitaren munduan orokorrean gertatzen den bezala, Lizarrako larrain-dantza aldaera honetan ezinbestekoa zen Julian Romanoren figura, eta suitearen lehen partitura idatzi zuela uste da. 1903n, izan ere, Alfonso XIII erregeak bi egun pasa zituen Lizarran, eta karlisten hiriburuak ere, noski, ospatu behar zuen. Horretarako antolatu ziren ekitaldien artean, Demetrio Romano -Julianaren semea- gaitariak eta Modesto Iribas medikuak eta folklorezaleak prestatu zuten larrain-dantzaren bertsio batu bat, dirudienez Julianaren partituraren segituz. Pentsaezina zen koreografia horretan garaian hain arriskutsuak ikusten ziren lizunkeriak agertzea, eta horrela gertatu omen zen, ziur aski gaur eguneko bi sexuen arteko kontaktu fisikoa oso mugatuaren jatorria izanik, bereziki beste bals eta jota batzuen aldean, urte horretan, gainera, interpretatu ez ziren zatiak hain zuzen.
1903ko bertsio honetan, katea (cadena), fandangoa, bolerak eta corrida besterik ez ziren dantzatu. Bitxia zen jotaren kasua, teorian katea eta fandangoaren artean egin behar zena, baina dantzatu ez zena, literalki normalean erabiltzegatik (está en uso) eta laburbiltzeagatik (para abreviar, esaten zuten iturriek) larrain-dantzaren beste dantza guztiak Lizarran une horretan ez zirela ohikoak iradokituz. Jaume Ayatsaren arabera (1999:345), Julian Romanok tradizional bihurtu ziren doinu batzuk idatzi zituen (cadena, fandangoa eta bolerak), eta bere errepertorioko beste pieza batzuekin osatu zuen dantza.
Cadena, izan ere, lehen deskribatu dugun lehen zatia da, non dantzariek bikoteka zapi bat eskuetan dantzatu eta zubiak egiten dituzten. Fandangoarekin batera, pieza hauek bat datoz Azkuek bere kantutegian Etxarri Aranatzeko txistularia eta gaita-jotzailea zenaren Rafael Karasatorreren emandako beste batekin (I, 437-438). Herri horretako dantzaki izeneko soka-dantzaren barruan zegoen pieza hori, eta inguru-dantzaren izenarekin agertzen dira. Lehen zatia, cadena Lizarrako terminologian, oso erraz identifikatu baldin badaiteke ingurutxoetan hain ohikoak diren inguru handi edo ingurukoekin, bigarrena bat dator Euskal Herrira heldu zen fandango lehenetariko eta ezagunenetariko batekin.
Fandangoaren lehendabiziko erreferentziak, alegia, XVIII. mendearen hasierakoak dira (Nuñez 1999). Lehen fandango hauek eskema oso zehatza zuten, eta zati instrumental bat mi moduan kadentzia andaluziarrarekin zeukan. Azken lelo horiei buruz XVIII. mendean musikagile ospetsu batzuek, hala nola Scarlattik, Boccherinik eta aita Solerrek, fandango oso ezagun batzuk egin zituzten, beti aldaerak edo bariazioak forma erabiliz. Gai hori oso erabilia izan behar zen Euskal Herrian ere: 1885ean sinaturiko Fernando Ansorena Izagirreren danbolinteroaren koadernoan (Ansorena Miner 1996) bost bertsio daude, eta gaur egun oso fandango ezaguna da txistularien artean, askotan fandango zaharra izenarekin. Hona hemen bere hasiera:
Larrain-dantzaren bertsioak, hala eta guztiz, berezko ezaugarri bat du, bigarren eta hirugarren aldaera ondoren bi gaitek batera, eta ez orain arte gertatu den bezala txandaka, mantsoagoa den abesti bat (canción a dúo), jotzen baitute. Hemendik aurrera, batera joko dute bi gaitariek, lehen bi pieza hauek zaharragoak direla iradokituz (Ayats 1999:346).
1903n dantzatu zen hirugarren pieza bolera nafarrak ziren, eta esan daiteke euskal dantza tradizionalean boleroaren agerpen bakarra dela. Antza denez, dantza honetako jatorria XVIII. mendeko bigarren erdialdean Mantxako segidillen izandako eboluzioan dago (Suárez-Pajares 1999). Larrain-dantzaren boleretan gertatzen den bezala, dantza honetan jauziak (vuelos) maiz egiten dira, antza denez bolerori izena eman ziotenak. Ereduak agintzen duen bezala, bederatzi konpaseko esaldi bat hiru aldiz errepikatzen da, eta esaldiaren lehen eta bigarren aldiak amaitzen diren momentuan dantzariak bat-batean gelditzen dira, beste hiru konpas bikotearekin lekuz aldatzeko aprobetxatuz. Azken aldian, boleroetan lege denez, bat-bateko amaiera hori gogorragoa da, eta Lizarrako kasuan musikaren azkartze bizi baten ondoren, mutikoa belauna lurrean jarrita, neskari eskutik heldu eta burua makurtuz gelditzen da, euskal dantza tradizionalean parerik gabeko omenaldi galaia osatuz.
Bolera hauek bukaturik, amaitzeko corrida egin zen. Garaiko deskribapenaren arabera (Villafranca Belzunegui 1999:345), gizonezkoak gerritik heltzen zuen emakumezkoa, eta honek sorbaldatik heltzen zuen hura, eta beste eskutik helduta bikotea korrika hasten zen. Iturri berean aipatzen da oso alaia zela zati hori dantza herrikoian, bikoteek farrezka eta oihuka jendearen artean bidea irekitzen baitzuten. Horrelako eszenak, oso ohikoak ingurutxo eta soka-dantzen bukaeretan, ez ziren ziur aski erregeen aurrean egin, eta gaur egun ere ez dira egiten, bere lekuan kalejira modu arruntean dantzatuz, hori bai, bukaera arte gaitaren soinua gero eta azkarragoa izanik.
Bertsio batu eta dudarik gabe bereziki zeremoniatsu hau izango da dantzaren eboluzioaren oinarria, dantza herrikoia zena Lizarrako dantza eta bere nortasun ikono bihurtuko duena. 1913n Anselmo Elizaga gaitariak suitearen beste bertsio bat eskuz idazten du, ia gaur egun arte mantentzen dena, gaitaren errepertorioan hain ohikoa den sarrera batekin eta bals batekin (edozein, el que guste, espresuki jartzen baitzuen). Bertsio honetan, beraz, sarrerak, cadenak, fandangoak, balsak, jota zaharrak (hutsik gabeko estruktura duena, kopla kantagarriekin eta inoiz kantatuak, ezta lotuta dantzaturik ere eta zati guztiak, gaur egun ez bezala, errepikaturik), bolerek eta corridak (edo, partituran jartzen zuen bezala, rigodón final, beraz ez gaur egun jotzen den kalejira) osatzen dute dantza. Hala eta guztiz, badirudi larrain-dantzaren garrantzia askoz ere handiagoa zela gaitaren munduan dantzarenean baino. Egoera hau, dena den, hurrengo hamarkadenetan aldatuko da, eta bereziki euskal nazionalismoaren eskutik.
Lizarra, izan ere, ez zen bakarrik politikari jelkide garrantzitsuen hiria (Irujotarrak, bereziki): euskal folklorista inportante batzuk ere horkoak ziren: Olazarandarrak hain zuzen. Aita Hilario Olazaranek, izan ere, txistu eta gaitarako metodoak idatzi zituen, baita larrain-dantzaren pianorako bertsio bat. Kaputxino honek gogoz eskatu zuen larrain-dantzaren zaharberritzea, hori bai, koloretako zapi ikusgarriaren lehen onestasunetik urruntzen den guztia garbituz (Villafranca eta Lizarrako gaiteroak 2003:5). 1933an Larrain-dantzaren aldeko batzorde bat sortu zen, hiriko sektore guztietako pertsonekin eta udalaren bermez (ez da ahaztu behar garai horretan alkatea Fortunato Aguirre jelkidea zela, eta Lizarran egin zela, adibidez, lau lurraldeetako estatutuaren aldeko asanblada), eta urte horrexetan dantzari talde berri bat jaio zen, hiriko ekintza ofizialetan parte hartuko duena hamabi bikoterekin.
Nafarroan, izan ere, bertako dantzak bultzatzeko joera bat sortu izan zen jelkideen artean, Bizkaiko ezpata-dantzaren (hots, Durango Merinaldeko dantzari-dantzaren) nonahikotasunaren aurrean (Chueca Intxusta 1999:176-177). Aita Olazaran bereziki ahalegindu zen larrain-dantzaren euskal nortasuna azpimarratzen, ingurutxo eta soka-dantzekin zuen antza nabarmentzen, eta elementu batzuen kanpoko jatorriari garrantzia kentzen. Horrela, adibidez, bere aburuz jota (1935) landare exotikoa zen, baina euskal mendietako sakan ikaragarrietan izugarri girotu zen, eta badirudi hauetatik freskotasun berria eta samurtasun ñabardura batzuk hartu zituela. Ondorioz, segitzen zuen, Lizarrako dantzan galdu ziren euskal jatorrizko elementuak beste exotiko inportatu batzuetan irabazi egin zen, hala nola jotan, fandangoan eta boleretan: espiritu musikal nafarrak aldatuta kolore oso askotarikoa, ederra eta ikuspuntu folklorikotik izugarri interesgarria ematen diote Lizarrako dantzari.
1936an, dena den, Errepublikaren kontrako altxamendua, beste indar batzuen artean karlistek ere bultzaturik, Lizarran lehen momentutik inposatu zen. Indar politiko eta militar berriek hartu zuten boterea eta Fortunato Aguirre alkatea fusilatu. Famatu egin den bando batean, alkate berriak, Se acabó el "gora euzkadi", estamos en tiempos de VIVA ESPAÑA literalki esanez, txistu guztiak aginteei emateko agindu zuen (Al-Taffaylla 1986:I,294). Ildo honetan, beraz, larrain-dantzariak ere koartelera deitzea eta taldeko jantziak entregatu behar zituztela ez dirudi batere arraroa. Modu honetan, gerra baino lehenago hirian zeuden ekimen kultural ia guztiekin gertatu zen bezala, sektore nazionalistekin hala edo nola izandako erlazioagatik, larrain-dantza taldea desagertu egin zen.
Argi dago, halere, larrain-dantza zerbait nazionalista baino gehiago zela. Sección Femeninaren Lizarrako taldeak, adibidez, inoiz dantzatu zuen, baina gauzak aldatu ziren bereziki 1944an, Francisco Beruete, 1933ko taldeko dantzari bat, udal idazkari izendatu zutenean (Villafranca eta Lizarrako Gaiteroak 2003:7). Beruetek urte berean udal dantzari talde bat sortzea lortu zuen, Nafarroan zegoen lehena. Talde honek sortu zituen aunitz koreografia berezko, baina bere errepertorioan paper nagusia, suposatzekoa zen bezala, dudarik gabe larrain-dantzak hartu zuen. 1966an taldea izenez aldatu eta udala izateari utzi zion, baina bere ekintzekin gogoz segitu zuen. Tarte horretan, larrain-dantza, kanpoan gero eta ezagunagoa izateaz gain, erabat popular egin zen Lizarran. Azken aldaerak egin ziren eta dantzatzeko jantzi berri bat sortu zen, XIX. mendekoan oinarriturik, betiko zuri-gorria ordezkatu zuena.