Kontalariak

Navaz Sanz, Maria del Carmen

Karmele Saint Martín.

Idazle nafarra, Iruñean jaio zen 1895eko abenduaren 18an eta Donostian zendu zen 1989an.

Ipuin eta narrazio bilduma zabala idatzi zuen. Izen zibila Maria del Carmen Navaz Sanz izan zuen arren, Karmele Saint Martin ezizenez egin zen ezaguna; izen horrekin kalitate altuko narrazioak argitaratu zituen, grazia eta ukitu pertsonalez beteak.

Iruñean jaio zen arren, nagusi zenetik Donostian bizi zen. Rufino San Martin senarra (lanbidez abokatua) hiltzearen ondorioz hasi zen idazten, 1950ean. 1967an, obra ezagutarazi zen lehen urtean, sei narrazio liburu argitaratu zituen: Antología de cuentos, Los demonios mudos, Ligeramente negro, Ternura infinita, Después de los milagros (Doncel saria, argitaletxe berekoa) eta Animalitos de Dios. Liburu horiek argitaratu ondoren sormen obren interesa piztu zen, eta 1968an Leopoldo Alas Saria lortu zuen Con suave horror liburuarekin; lana Luis Rosales akademikoaren eta olerkigilearen hitzaurrearekin argitaratu zen.

Rosalesek berak ere narrazioen orijinaltasuna nabarmendu zuen: "Lehen narrazio liburuak, Ligeramente negro, hasiberri kutsua zuen, edo agian ikasle kutsua. Gaur irakurleak esku artean duena askoz ere landuagoa da, lortuagoa. Alde bera zenbait ipuinetan ere antzematen da. Erkatu lehenengoetako bat, Los rayos paralelos esaterako, Un grave problema ipuinarekin. Lehenengoan adierazpen erromantikoa egiten du, eta jakina denez, erromantizismo orok nolabaiteko hizkera goratua eskatzen du. Bigarrenean adierazpena errealista da, eta errealismoak adierazpen soila eta justua eskatzen du. Bigarren bide horretatik, nire iritziz, egileak bete-betean asmatzea lortu du eta lorpen handienak horretan eskuratu ditu. Irakurleak berak ikusiko du. Baina ez dut aurkezpen hau bukatu nahi Vida de San Martin laneko balio nabarmenetako eta orijinalenetako batzuk aipatu gabe. Irakurle azkarrak ikusiko zuen dagoeneko, aurreko liburuak narraziotzat jo ditut. Hain zuzen ere, ez dira ipuin liburuak, ez eta ohituren deskribapenak, eta are gutxiago kontakizunak: benetako narrazioak dira. Gure gaitik urrunduko ginateke literatura genero bereko modalitate horien arteko aldeak definitzen edo zehazten hasiko bagina, gaur egun modan egon arren. Egun bakoitzak du bere ahalegina, eta gurea, gaurkoan, Vida de San Martin laneko idazkietan, guztien gainetik, narrazio pultsua gailentzen dela nabarmentzea besterik ez da. Narrazioetan irudimena da nagusi, apaingarri edo edergarririk gabe. Eredugarritzat jotzen ditut, kontakizunen irudimenaren gainbehera garai honetan."1968an, halaber, Señoras de piso lana argitaratu zuen (Alfaguara argitaletxea, Madril, 2 edizio); berriz ere tonu lasaiagoari, alaiari eta ausartari heldu zion. Gero El Servicio(Madril, 1969) eta El perro mi lord (1971) argitaratu zituen, azken hori Hilarion Eslavari buruzko ikerketa bat zen, Nafarroako Erkidegoko gobernuaren enkarguz (1973). Karmele Saint Martinen lanaren ospea eta onarpenak indar berezia hartu zuen Nosotras las brujas vascas (Txertoa, Donostia, 1975) plazaratu zuenean, Julio Caro Barojaren hitzaurrearekin.

Caro Barojak olerki reveries gisa jo zituen Karmele Saint Martinen narrazioak, eta sarreran hala esan zuen: "Hala, estatuko ohitura zahar bati eutsi dio, balio oso desberdineko lanak eman dituena. XIX. mendean "euskal kondairen egileen" gaia aipatu zuen, hain walterscottiarrak ziren batzuk, ezen gure herria lakuz bete baitzuten. Utz ditzagun bakean Jose Maria de Goizueta, Juan V. Araquistain, Vicente de Arana... Ekar ditzagun gogora Campionen Grachina eta nire osaba Pioren La dama de Urtubie. Karmele Saint Martinen ildoa, bestalde, horrelakoa da gehiago: edo, hobeto esanda, euskal folkloristek batutako narrazioek esaten zutena, Barandiaran haien buru zela. Ez dezagun lakurik ikusi horrelakorik ez dagoen lekuan. Ez ditzagun kondaira eta istorio zahar eta faltsu gehiago asmatu; Amayarekin nahikoa dugu. Beste era batera esanda: Ez dezagun tradizioa berariaz faltsutu. Nahikoa faltsutzen da bakarrik, eta nahikoa da gero geuk herrialdeko zaharrenek identifikatzen ez dituzten ukituak edo puntuekin gehiegi kargatzea; ez dituzte identifikatzen ez ahaztuta edo lurperatuta daudelako, baizik eta haiek jaio zirenean ere ez zirelako existitzen. Iragana gehiago errespetatu behar dugu, ez dugu etengabe manipulatu eta saldu behar: zaila da garai hauetan, badirudielako guztiok tematuta gaudela enpresa latz batean, erabateko absolutismoan: alegia, oso gertu duguna ulertzeko gaitasuna erakustea, ez besterik".

Nosotras las brujas vascas lanaren narrazio erritmoa eta literaturaren xumetasuna areagotu egin zen Las señoras vascas (Txertoa, 1976), Los rayos paralelos (Madril, 1977), Nosotros los vascos (Ediciones Vascas, 1978) eta Ene, doña Benigna! lanetan (Hordago, 1979). Azken bi liburu horiek eta sorginei buruzkoek islatzen dute egileak aurkitu zituela euskaldunen zenbait ezaugarri, ohitura eta herri adierazpen; hain zuzen ere, izaera zehazten zutenak, eta ipuinetan hain modu egokian jaso zituenak. Pertsonaia baten filosofia, esaterako protagonistarena Ene, doña Benigna! narrazioetan, argi geratu zen egileak berak aurkeztu zuenean: "Hau da, ipuin hauek irakurtzen badituzue, pixkanaka emakume hau maitatuko duzue, emakume nagusi, bakar, desberdin, alai eta aurreiritzirik gabekoa. Euskaldunok gremioagatik bereizten ditugun generokoa da, itzuli ezin daitekeen modu batean deitzen ditugu, chirene hitzean bilduz".

Karmele Saint Martinek frantseseko hainbat lan itzuli zituen, esaterako Los vascos en el estuario del San Lorenzo (Auñamendi argitaletxea, Donostia, 1979) lana, eta hainbat liburu argitaratu gabe ditu, besteak beste Diccionario de frases hechas; lan honetan lengoaiaren eta herri hizkuntzaren zehaztasuna eta zorroztasuna azaldu zituen. Halaber, Plantas y animales para niños liburua eta olerki obra bat ere argitaratu gabe ditu. Horrez gain, beste argitalpen batzuetan ere kolaboratu zuen, tarteka edo aldizka, esaterako hauetan: Blanco y Negro, Ya, La Estafeta Literaria, Cuadernos Hispanoamericanos, Mundo Hispánico, Triunfo, La Gaceta Literaria (Lima, Perú), Hogar, La Voz de España, etab.