Monarkia absolutuko funtzionario batek, Le Bret intendenteak, euskal txoko txiki horren ikuspegia eskaintzen digu, argien mendea zabaltzean. Le Bret intendentea, Nafarroari eta Béarni buruzko memorietan (1700), ezin da desusatzaileagoa izan, Behe Haraneko herrien egoera honela laburtzen duenean:
"Nafarroan ez dago bidaiarien arreta merezi duen ezer. Hiriburua, San Juan de Pie de Puerto, erabat suntsitutako herria da, eta 80 eta 90 etxe arteko kale bakarra du... Saint-Palais etxeak kale bat besterik ez du eta antzeko etxe kopuru baten inguruan; seneskalia biltzen den eta alkateek eta epaimahaikideek beren jurisdikzioa duten tokiari gaztelua deitzen diote, arrazoia jakin gabe, eta eraikinaren fisionomiak, etxe partikular baten antza duenak, ezin du asmatu. Garris herria beste biak baino txikiagoa da oraindik; bertan gaztelu zahar bat dago, Nafarroako erregeena izan zena eta haren sorrera ez da ezagutzen. Labastide-Clairence hiribildua Garris baino handixeagoa da, eta Larceveaurena, Ostabarreten, etxe gutxi batzuetara mugatzen da, nahiz eta beste garai batzuetan Nafarroako erregeen bizileku izan".
80 0 90 etxeko kale horretan, San Juan de Pie de Puerton, humanitateen irakaskuntza ematen duen eskolaniak funtzionatzen du. 1787ko memoria batek, bestalde, 87 urtean aldaketarik izan ez balitz bezala deskribatuko digu eskualdea:
"herrialde menditsua, merkataritzarik gabea, ia manufakturarik gabea, gutxi ekoizten eta kontsumitzen... Pirinioetako txoko txikia, oso pobrea eta ia antzua".
Azken kalifikatzailea ahal den neurrian zergak saihesteko erabiltzen den arren, ezin da zalantzan jarri Nafarroa Beherea, XVIII. mendearen amaieran, errendimendu eskaseko lurralde bat dela, artzain-ekoizpena oraindik ere nagusi dela nekazaritzaren gainean, eta kobre eta burdina erauzteko bost edo sei zentro - Miéguy-ko burdinola, Cize-n, Bidarray Scon-en, Baixe-n Burdinolarik garrantzitsuena Baigorrykoa zen —kilometro bat inguru biltegi, galeria, garbitegi, galdategi eta abarretatik, ibiaren ertzean—, eta zilarra eta burdina ematen zituen, baina batez ere kobrea. Mende horretan sartzen dira basoak, larreak eta, oro har, herrilurrak.
"Araudi zaharren aplikazioak eta epaimahaien administrazioak denbora luzez lortu zuten basoak eta larreak babestea eta ezinbesteko harmoniari eustea. Baina garai batetik aurrera, ezin izan zitzaion eutsi faktore berrien bultzadari: XVIII. mendearen bigarren erditik aurrera, itsas armadaren beharrak, Colbertek burdinaren eta artilearen industriei emandako pizgarriek kitzikatutako interes pribatuak; azken batean, gero eta lur gehiago eskatzen zuen populazioa handitzeak, gero eta sastrakak kendu eta laborantza jartzeko, basoak babestea bermatzen zuten ohiko neurriak sartu zituen. Izan ere, artzaintza- eta mendi-ohiturek, basoak suntsitzearen arrazoi nagusia izan ez arren, basoa suntsitzeko eta husteko lanak konpontzea eragotzi zioten naturari".
(Navarre bere XVIII. mendeko vallée bat, Etchev–Ainhnart: "E. Yakintza", 1947).
Herrilurrak oraindik ugariak dira, batez ere Baigorrin eta Ossesen, baina nekazaritzako produkzio moduak aurrera egin ahala, interes pribatuak zelaiak ixten ditu... Komunikazioei dagokienez, Luis xiv.aren eta xv.aren erregealdietakoak dira herrialde txikia San Juan de Pie de Puertoraino gurutzatzen duten lehen errepide edo ibilbide errealak, XVII. mendeko azken hamarkadetan Vaubanek gotortua zena. Luis xv.ak, erregealdiaren hasieran, zubi eta bideen zerbitzu bat sortu zuen. Zerbitzu horren eskulana errege-etxe zaharrak ematen du, eta zerbitzu hori derrigorrezkoa da auzotar guztientzat, bide berria pasatzen den herritik hurbil.
Jakina, hori herrigunetik gutxi aldentzen bada ere, herritarrek erregearen alde lan egiteari utziko diote, eta hortik dator "bideen auzia", monarkiako funtzionario modernoak eta foruak ureztatutako komunitate zaharrak auzitan jarri zituena. Nafarroa Beherean, Baigorriko harana da betebeharra ezkutatzen gehien oztopatzen duena. Auchen orokortasunak, Iparraldeko Nafarroa barne, bi errepide garrantzitsu eraikitzea proiektatu zuen XVIII. mendearen amaieran: Lapurdikoa, Mendatetik Baionara zihoana Hasparren eta Béarnetik, San Juanetik Saint-Palaisera, Zuberoa eta Béarnera. San Juanetik, zati komun batek Arnéguy irabaziko luke. Baigorryk 1783tik 1788ra Koroarekin auzia egin zuen eta azkenean galdu egin zuen. Iraultzaren bezperan, bada, herrialdea pobretuta dago, basoak eskortuta, herrilurrak murriztuta, benetako ordezkariekin izandako auziengatik eta zerga gero eta handiagoengatik zorpetuta. Gizartearen atsekabea nabaria da; herrialdeko herri nagusietan, emakumeak bizitzaren garestiagatik agertzen dira behin eta berriz, eta indar publikoak San Juan de Pie de Puerton eragindako 1748ko manifestazioa nabarmentzen da. Zenbait karguren etorrerak, elizako hamarrenak, gestioen ordainak, haranetako epaimahaien soldatek itzal astuna eragiten diete nekazariei, eta itzal hori intendentearen isunei eta estatuen ezarpenei gainjartzen zaie. Baina hiru gertaera nagusi izango dira, hesitu horietan giroa Iraultzara prestatuko dutenak eta behe-nafarrera garai hobe eta bidezkoago batean zain utziko dutenak: Baigorryren prozesua (1783-1784), Elizondoko Ituna (1785) eta 1787-1788ko Parlamentuen Krisia.
Bernard de Echauz Baigorriko bizkondearen eta Jean de Harismendy Baigorriko burgesaren arteko borrokak oihartzun handia izan zuen Nafarroa Beherean, tradizio alodialez harro baitzegoen. Harismendyk modu nabarmenean ehizatu du Etxuz gazteluaren inguruan; bizkondeak armak garraiatzea, plebeia ehizatzeko debekua haustea eta, azken batean, eraso-saiakera leporatu dio. Gero, Etxuzek eskubide feudal zaharrak, anakronikoak, askatzen ditu, hala nola, erroldaz gain, bi gorbe. Harismendy felón eta abar deklaratzen ditu.
Kontuan hartuta prozesua Frantzian 1760 eta 1789 artean gertatzen den jauntxo-erreakzio argiaren esparruan gertatzen dela, ez da harritzekoa arrazoia berehala politizatzea uneko gorabehera politikoen berri zuten abokatuen eskuetan. Burgesari buruzko subiranotasunaren froga gisa, Echauzek honako hauek aipatzen ditu: liéveak, 1700eko ikerketa, bizkondearen errenta-adierazpenak, bi kontratu -bata 1655ekoa eta bestea 1746koa -, bizkondearen amak egindako eta 1770ean berretsitako feudo-zerrenda bat...
Zoritxarrez, epaia ez da ezagutzen, baina ez dago zalantzarik erresonantzia sakona izan zuela, ez bakarrik Nafarroan, baita Pirinioetako Frantzia osoan ere, nagusitasun alobal handikoa.
Estatu-arbitrariotasun gutxik eragin dute baxenabarroen artean Nafarroako bi artzainen arteko liskarrek sortutako hitzarmen honen sinadurak baino desadostasun handiagoa. Gogora dezagun oraindik ez zuela belaunaldi bat egiten Baigorriko 1.000 gizonek, fusil, aizkora, makila eta makilez armatuta, Orreagako eta Burgeteko usategiak hainbat herrikide zauritu zituztela. Baina liskarrak lurra ezagutzen zuten jendeak konpontzen zituen. Oraingo honetan, Aldudes bailara Ornano Lerrotik abiatzen da, bi zatitan: bata Erroibarren eta bestea Baigorrin, interesdunen iritzia kontuan hartu gabe. Estatu frantziarraren eta espainiarraren arteko harmonia onaren emakida izan zen.
Euskal Herrian elementu berri, moderno bat agertu zen, erabileren eta ohituren munduan: muga. Bi Nafarroen arteko larre zatiezin tradizionalen (fazerien) instituzioa ezabatu zen. Fazeriak indargabetu ziren, Ondarrolle eta burdin meatzea Espainiara eraman ziren, Aldudes banatu zen... Baigorriko protesta aho batekoa eta zaratatsua izan zen. Haraneko diputatuak kartzelan sartu zituzten. Erregeak tratatua indarrean jartzea atzeratu behar izan zuen 1787 arte. Gero, Iraultzaren ozeanoan galdu zen... 1787ko maiatzaren 14an, ibarreko idazkariak erregearen hitzaldia azaldu zuen euskaraz Notables-en Batzarrean (1787-iv-23). Hori da Baigorriko Gorte Nagusiko aktetan jaso daitekeen Frantziako egoera orokorraren aipamen bakarra. Gainerakoa Aldudes, Harismendy eta Legebiltzarra da.
1787. eta 1788. urteen artean, krisi larria hasi zen estatu frantseseko parlamentuen eta gobernu zentralaren artean. Iraultza baino urtebete lehenago, Nafarroako Parlamentua, egoitza Pauen duena, matxinatu egin zen 1620ko mozketaren ondoren artean zeuden eskubide zaharrak galtzeko mehatxuaren aurrean. Bitxia da ikustea nola, baxu ilustratuen ahoan, protesta tradizionalak errodaje rusoniarrarekin nahasten diren:
Hommes peu instruits désignent sous les nombre vulgaire de coutumes est le plus authentique des droits de ce pays. C'est renouvellement de son contratas social originate avec les stipulations également obligatoires de la nation assemblée d'une part, du prince de l'autre...
Gizarte-maila guztietako nafar eta biarnesek Parlamentuari babesa ematen diote protesta bortitzean, 1788ko maiatzaren 8ko errege-ediktuetara joatera behartu baitute.
Parlamentua ordena errealean ixten da. Béarn osoko mendizaleak Pauera joan ziren orduan (ekainaren 19an), Legebiltzarra berriz ireki, okupatu, legislan, etab. Nafarrek ez dute jada modu irekian obeditzen. Nafarroa Beherean, asaldura handia izan arren, ez du zerga gehiago ordaindu nahi 1788tik. 1789tik aurrera, zerga guztiak. Azkenean, parlamentariek diktaminatu dute zerga bat ere ezin dela ezarri edo handitu Nafarroan, erreinu honetako estatuen baimenik eta onespenik gabe, haiek baitira zergen gainean eztabaidatzeko eta haiek onartzeko legezko izaera duten bakarrak. Navarreko Trés-humbles et trés-respectueuses Remontrances adressées au Roi par le Parlement batzuk ere bidali dituzte. Nafarroako Luis V.ak (Frantziako XVI. mendea) Estatu Orokorren deialdia egin zuen.