Erdi Aroko bardo nafarra izan zen (XII-XII. mendea), krimen beldurgarri bat egiteagatik horma artean bizirik sartu zutena. Itzaltzuko kondairaren arabera, usoek gari-aleak eramaten zizkioten, neguko bakardadean hil ez zedin. Arturo Campion idazleak El bardo de Itzaltzu izeneko kontakizunean jaso eta zabaldu zuen gertaera tragiko hori (Donostia, Beñat Idaztiak, 1935, 70. or.).
Gartxot Itzaltzukoa zen eta nekazari-morroi zebilen Orreagako abadian, Sainte-Foy de Conques abadiako monje frantsesak Orreagaz jabetu ziren garaian. Kondaira benetako gertaera historiko batean oinarrituta dago. Istorioa jasota dago, besteak beste, Erronkari eta Zaraitzuko “amirat” (agintaria) zen Miguel Gabardoren dokumentuetan, XII. mendearen hasieran. Monjeek Gartxot bardoa libratu eta gizon franko eta aske egin zuten, baina bere seme Mikelotekin geratu ziren, ahots pribilegiatua zuelako, eta musulmanen garailea zen Karlomagnoaren gorespenak hizkuntza "kultuan" kanta zitzala nahi zutelako (latinez, alegia). Gartxotek, orduan, semearekin ihes egin zuen Itzaltzuko mendietara. Merinoak harrapatuta, bardoak semea hil zuen, monjeek berriro ez eramateko.
Hasieran sutara kondenatu zuten Gartxot, baina, horren ordez, bost urteko kartzela-zigorra ezarri zioten, garai hartan Elkorreta deitzen zen lekuan, bertako dorre batean. Bertan soilik limosna publikoarekin biziraun zezakeen. 1110eko apirilean hil zen, gosez, egarriz eta zigorrez, askatu baino pixka bat lehenago. Campionek dioenez, Turoldok lurperatu zuen —La chanson de Roland sortu zuen olerkari ospetsuak— eta, Gartxotekin batera, Orreagako batailaren tradizio baskoia lurperatu zuen, 1110. urteko apirileko goiz horretan. Lainoek Abodi mendia eta Elkorretako parajea estaltzen zituzten, baina are trinkoagoak dira historiaren lainoak.
Jatorrizko testua: Ainhoa Arozamena Ayala
Itzulpena: Elia itzultzaile automatikoa
Itzulpenaren berrikusketa: Alex Vadillo