Lexikoa

GRAFÍA VASCA

Garapen diakronikoa. Iberos y Celtas Historian zehar hainbat hipotesi egin dira euskararen jatorri enigmatikoari buruz. Horien artean hiru nabarmendu behar dira: euskal iberismoarena, Larramendi aitzindari izan zena, euskal teoria kaukasikoa, R-k aldeztutakoa. Lafon eta K. Bouda, eta bereberrarekin hurbiltzeko saiakera, nahiz eta batzuek "in situ" hizkuntza propioa sortzea eta lantzea defendatzen duten, hau da, bizi izan den herrialde berean (Euskaltzaindia). "Euskararen liburu zuria"). Azken finean, euskararen jatorri genetikoa oraindik frogatu gabe dagoela ziurta daiteke. IkusEUSKAL KANTABRISMOA,EUSKAL IBERISMOA. Euskal Grafiari dagokionez ere, zenbait autorek jatorri edo eragin iberiar eta zeltak ikusi nahi izan dituzte. Iberikoaren aurkakoen artean Julien Vinson aipatu behar da, Louis Colasen "La Tombe Basque"ren sarreran hauxe dio: "Hilobi zaharrenek izen txiki bat dute, disko-formakoak dira, eta Europa osoan dago, inskripziorik gabe. Loreen eta zeinu astrologikoen marrazkiak izan ditzakete, eta horietako batzuek Iberiar Penintsulako oroitzapenak ikusten dituzte (11. or.). 18). Baina iberoak zelten aurrekoak dira, eta ez zituzten hildakoak gurtzen (11. or.). 19)".Norabide berean doazela dirudi D etnologoaren baieztapenek ere. José Miguel de Barandiaranek dioenez, "euskal herriak sinbolo guztien arteko ikur astralak garatu, eman eta lehenesten ditu". 153. Cristina Llanosek bere lanean aipatutako testua: "Euskal Herriko arte-adierazpenetako sinbolo-konstantearen azterketa").Veyrinek, Colasek eta Anaiek bildutako material etnografikoak. Zabalok ere hainbat adibide ematen ditu norabide horretan, nahiz eta jatorriaz arduratzen den bakarra Veyrin izan, Europako Erdi Arora zenbat eta gehiago eraman duen datazio kronoespaziala: "Le problème des origines ainsi -d'apres moi- a rechercher quels objects anciocontemporains o contemporains pouvaient connaitre et trouver beaux des hommes du XVI e et du XVIII siècles qui'avaient jamais quitté'Euskal Herria.Ama, eta erditxoa, erdi douteux, arte romain ou pré-romain arrastoak ematen zituenak bizirik dirau, ez nombreaux pour influencer notre art populaire naissant.Des vestiges propement arabes, il ne saurait davantage etre question, puisque l'Histoire montre notre pays, presque seul de toute la péninsule, entièrement independant de la domination mauresque" (orr. 56. "Eusko Ikaskuntzen V. Biltzarreko aktak").Ikus daitekeen bezala, eta nahiz eta ez den zehatz-mehatz esaten, badirudi Vinson eta Barandiaranen joerak eragin handia duela Iberiar Penintsulakoak baino, nahiz eta azken horiek ere gurtza astral eta lunar ugari izan. Horrela, Herri Artearen eta Euskal Grafiaren jatorria Arte Zeltarekin lotuko litzateke, historialariek beti oso erlijiosotzat hartu duten herriarekin. Indar naturalak gurtzeak, erlijio- eta politika-eremuan agertzen zen berezitasun batekin batera, bertako jainko-aniztasun handia azaltzen du, Barandiaranek maisutasunez bildutako euskal mitologian eman izan den bezala.Iritzi berekoa da Julio Caro Baroja: "Erromatar Inperioko estilo probintzial hori ez da, ez bakarrik, adierazitako zonaren pribatiboa (izan ere, Gaztela Zaharreko eta Leongo monumentuak, Dueroaren gainetik), eta ez da latindar tipikoa. Zeltak izan daitezke" (o.c. or. 458).Halaber, zelaiztia gainjartzearen hipotesia ere egin daiteke, Neolitoarekin lotzen dena eta Erdi Aroan eta Aro Modernoan garatu eta islatzen dena.Erromatar Inperioa. Epigrafia eskasia Camille Julianek Colasen obraren hitzaurrean dio "euskal lurra Erromatar Inperioko lur guztietakoa izan dela epigrafiko gutxien duena. Epigrafiaren munduan sartu da guztiek galdu dutenean, eta oso kontserbadoreak izan dira" (11. or.) 10).Hona hemen garai horretatik guregana iritsi diren adibide epigrafiko gutxi batzuk:1. Andrearriagako hilarria. L K.a. II-I. Oiartzun (Gipuzkoa). Anderregi baserriaren ondoan. Pertsonaia bat zaldiz eta beste bat oinez agertzen da, izen-ematearekin.Lehenengo hiru letrak behetik eta goitik lotuta agertzen dira, euskal tipografiaren ezaugarri iraunkorretako bat. Inskripzioaren grafia garaiko estilo erromatarrari dagokio. Donostiako San Telmo museoan (ik. "San Telmo Museoa. Gida Liburua", 21).2. Luzcandoko hilarria, Araba. Erromatar bidetik. Errepertorio fitomorfoak eta astralak agertzen dira. Inskripzioan letra-lotura batzuk eta espazioen aprobetxamendua (ikus. "Eusko Ikaskuntzaren V. Biltzarreko aktak", 107).Koldo Mitxelenak "Euskal testu arkaikoak" liburuan beste bederatzi inskripzio aipatuko ditu. Autore berak ziurtatuko du, bere "La Lengua Vasca" lanean, "hizkuntzaren aztarna zaharrenak izen bereziak direla: leku-izenak eta, batez ere, pertsona- eta jainko-izenak, erromatarren garaiko akitano-inskripzioetan agertzen direnak. Aran bailaratik Euskal Herri modernoraino aurkitu dira, Tardetsetik hurbil inskripzio botibo bat dutela, eta haren lekukotasuna nahastezina dirudi". 27). Eta orrialde gutxi batzuk geroago:"Kantabriarrekin gertatu zenaren kontra, erromatarrek ez dute erresistentzia handiagoa aurkitu hizketa euskara gisa har ditzakegun eremuen barruan sartzeko. Erromanizazio prozesua, garrantzi handiko bi hiriguneak (bi Iruñak: Ponpaelo, baskoien artean, eta Veleia, karlisten artean, nahiz eta leku batzuetan sakondu, oso arina izan behar zuen beste batzuetan, Bizkaiko zati batean, Gipuzkoan, Nafarroako iparraldean eta Ipar Euskal Herrian aztarna arkeologikorik ez zegoelako edo oso gutxi zegoelako" (orr. 29).Lehen emakume-izenak, hala nola "Andere" edo "Nescato", "Gison" edo "Sembe-"ren eratorriak, berriz ere aipatutako beste adibide batzuk errepikatzeko, erromatar/latindar tipografiaz idatzi ziren, eta horietan Euskal Grafiaren ezaugarri ohikoenak eta iraunkorrenak agertzen hasi ziren: loturak, espazioaren aprobetxamendua, etab.Beraz, guk uste dugu Juan Sanmartinek uste bezala, Erromako tipografia izango dela Erdi Aroan eta Aro Modernoan Euskal Grafia garaikidea garatzeko oinarri eta egitura nuklearra.Erdi Aroa: Goi Erdi Aroko lehen adierazpenak: X-XII. mendeak. Euskal Herriko Lapidarioa Bere eraikin arkitektoniko eta eskultorikoetako paramentu ikusgarrienetan inskripzioak eta epaiak grabatzeko zalea izan da. "Atariaren edo sarreraren ateburuari dagokionez, etxearen jabeak badu etxearen erekzio-datarekin, jabearen eta emaztearen izenekin, inskripzio hori erliebean grabatzeko gogoa. Azken horiek, batzuetan, etxearen jabetza hartu zuen senar-emazte gaztearen izenak dituzte atzetik. XII. mendera arteko inskripzioak daude. Badira monograma erlijiosoekin, gurutzearen zeinuarekin eta "lauburu" edo swastikarekin, Pablo eta Jon Zabalo arkitektoek (K.o. or. 23). Autore horien esanetan, "heriotzaren eta bizitza honen iragankortasunaren gaia euskal lapidarioen etengabeko kezka izan da". 23). Biek uste dute gure euskal errotulazio-iturria herrialdeko argiñek (tailugileek) eta arotzek (arotzek) utzi diguten legatuan dagoela; bereziki, lehenengoek hilobi-apainketak eta ate nagusietako ateburuak dituzte" (K.o. or. 100). Materia hori aztertzeko dokumentazioa harriz eta zurez egina dago ia guztia, baina haiek diote beste euskarri batzuetan ere ikertu behar zela, hala nola bitela, asta, burdina... Gai horri egiten dion ekarpena oso garrantzitsua da, nahiz eta hark behin-behinekoa izan gerra-garaian egin zelako. Haren balioaz eta merkatuan duen onarpenaz, aurten bertan berrargitaratzea esan daiteke.Iritzi horretatik ere Pedro Garmendiak dio "epigrafia hilobien, ateburuen eta abarren inskripzioetan aztertuta, seguru asko, euskal hizkitzat har daitezkeen letren sailkapen batera iritsiko ginatekeela, eta horietako batzuei XII-XII. mendeetan emango litzaiekeela jatorria" (K.o. or. 149).Autore horrek honela definitzen ditu euskal grafiaren egileak: "Ekoizpen horiek artista anonimoei zor dizkiegu, oro har, arotz-lanak, eskalapoiak eta uztaiak egiten zituzten. Igeltseroak eta harginak beren espezialitatean lan ugari egiten zuten gizonak ziren. Azkenean, artelana egiten zuten, beren lanaren azken hobekuntza gisa, beren gustu pertsonalak edo bezeroen eskakizunek gidatuta " (O.C. or. 147). Eta, aurrerago, honela jarraitzen du: "Lan pertsonal horiek beren lan zailetarako erabiltzen zituzten tresna berberekin egiten zituzten, eta horrek azaltzen du, eskuarki, forma apaingarrien asmakuntza eta bilakaera. Zorionez, ingurune naturalean ederra eta interesgarria iruditzen zitzaien guztia kopiatzen saiatzen ziren. Kopia horiek herriz herri erreproduzitzen ziren eta belaunaldi batetik bestera artista berriak. Deformazio inkontziente eta progresiboak izaten zituzten, eta gero eta handiagoa zen arrazaren izaera" (K.o. or. 148).Azkenik, Julio Caro Barojak hauxe dio: "Erdi Aro osoan arte apaingarri eta luxuzko bat egon behar izan zuen, zura lantzeko teknika bat, hura eraikuntzarako material gisa erabiltzen zen maiztasunarekin bat zetorrena eta arkaismo handi baten tradizioekin bat zetorrena. Arte hori asko desagertu zen materialaren hauskortasunagatik" (o.c. or. 459).