Kontzeptuen definizioa. Hiztegiak Espainiako Errege Akademiaren Hiztegiak "grafia" hitza (grekozko grafe, idazketa) soinuak idatzi edo irudikatzeko modu gisa definitzen du, eta bereziki letra edo zeinu grafiko hori soinu jakin bat irudikatzeko erabiltzea. María Moliner-en Espainieraren Erabilera Hiztegiak "grafia" definitzen du, aldi berean, soinu bat adierazteko erabiltzen den zeinu edo zeinu multzo gisa. J. Corominas eta J.A.Pascualen Hiztegi-Etimologikoa-Gaztelania eta Hispaniarra-k adierazten du "grafia" grafein marraztu, idatzi eta latinez eta grekoz marraztutako eratorri kultua dela, eta, gainera, "batean eta bestean trebea" dela.Oso adierazgarria da Resurrección María de Azkue, Pierre Lhande, Pierre Lafitte, Lino Akesolo, Ibon Sarasola eta Patxi Altuna bezalako autoreek ez dituztela beren Euskal Hiztegietan sartzen ez deabrua ez horren eratorriak, gero aztertuko dugun bezala, eta beste atal batean ikusiko dugun bezala. Ez dago, beraz, errealitate bizi baterako kontzeptu lexikorik. Plácido Múgica izango da bere Diccionario Gaztel-Vascon idazkera-grafia eta grafiko hau duen lehena: 1. = idaz-; 2. = irudi-, irudizko; 3. visual = begitarako; 4. = irudi, saindu, edergarri, apaingarri, marrazki.Luis María Múgica eta Xabier Kintana izango dira, ordea, grafia = grafia hitza sartzen duten lehen lexikologoak eta kontzeptu greko-latindarraren eratorriak beren hiztegietan. Ildo berean mugituko da UZEIren Artea Hiztegia, Edorta Kortadi artistak zuzendua. Bostak bat taldearen Euskarako Hiztegia izango da, bestalde, grafia = zeinu jakin batzuren bidez idazketa eta sistema eta horren eratorriak sistematikoki definitzen dituen lehena.Esan dezagun, laburpen gisa, gaztelaniazko zein euskarazko lexikologo ezagunenek honela definitzen dutela grafia:1.- Soinuak letra eta zeinuen bidez idatzi eta irudikatzeko modua.2.- Soinua adierazteko erabiltzen den zeinua edo zeinu-multzoa.3.- Trebetasunez marraztu eta idaztea.4.- XX. mendearen amaiera arte ez dago deabrurik euskal hiztegietan, baina antzeko terminoak daude.5.- Irudiak ederki idazteko eta marrazteko modua.6.- Zenbait zeinu ezagunen bidez, ideiak ezagutarazteko sistema idatzia.Definizio horiek guztiak osatu eta aberastu egiten dira, hitz beraren hainbat alderdi eskaini edo azpimarratzen dituzte, eta eremu semantikoa zabaltzen dute autorearen, garaiaren, kulturaren eta definitzen duen herrialdearen arabera. Euskal lexikologiak alderdi estetikoa gehiago nabarmentzen du alderdi utilitarioa baino.Entziklopediak Entziklopedia onena, Auñamendik editatutako Euskal Herriko Entziklopedia Orokor Ilustratua, Arte Herrikoia kontzepturako bidali zuen, eta 13 orrialde eskaintzen dizkio, zur eta harriaren gaineko tailen erreprodukzioak barne, baita hainbat grafia fitomorfa, zoomorfa, antropomorfa, astralak, objektiboak, geometrikoak, alfabetikoak eta apaingarriak ere. Bernardo Anaut-ek (Bernardo Estornésen goitizena) azpimarratzen duenez, "herri-artea hainbat giza jardueraren obratzat hartu behar da, eta, ondorioz, eskakizun estetikoei erantzuten dieten zenbait forma sortu dira. Euskal Autonomia Erkidegoko herri-arteetako materialaren zati handi bat artzainek eta nekazariek sortzen dute, edo, gutxienez, lanbide horien behar bereziei erantzuten die". 29). Beraz, grafia Entziklopedia horretan ageri da, arte herrikoiarekin estu lotuta, osagai estetikoekin, eta artzaintza- eta nekazaritza-zibilizazioko egoerak adierazteko moduei dagozkie. Geroago agertutako Euskal Herriko beste hiztegi entziklopediko batzuek ez dute Euskal Grafiaren gaia aipatzen, hala nola Haranburu Altuna editorea.Gehien kreditatzen diren entziklopedia unibertsal eta europarrek, hala nola Diderot et d'Alembert-en entziklopediak, Year Book Collier's Encyclopedia, Chambers's Encyclopaedia eta Encyclopediae Britannica entziklopediek, ez dute inolako aipamenik egiten grafia terminoari buruz, nahiz eta "graphable" kontzeptuaz hitz egin. Espasa Calpe entziklopediak espresuki aipatzen ditu lerro gutxi batzuetako "grafia", "grafikoa" eta "grafioa" etimologia. Ia gauza bera egiten du Larousse Entziklopedia Handiak, nahiz eta onarpen zientifiko handia izan. "Idazketa" kontzeptuan garatzen ditu Entziklopedia honek "grafia" hitzarentzat baliagarriak diren kontzeptuen zati bat.Idazketaren ikaskuntza, funtsean, urruneko komunikazioaren funtzio sinbolikoa hautematean oinarritzen da, eta espazioaren eta denboraren mugimen-eremu jakin batean, idazketa ere gorputz-eskemari lotutako adierazpen sakoneko lana baita. Idazketa, bestalde, bigarren mailako komunikazio-kode bat da hizkuntza artikulatuari dagokionez; baina, hizkuntza horren kontra, denboran garatzen baita, idazketak hura kontserbatzeko aukera ematen duen espazio-euskarri bat du. Bestalde, idazkeraren forma euskarri horren izaeraren araberakoa da: harriz edo buztinezko edo argizarizko oholtxotan graba daiteke, papiroetan, pergaminoan edo paperean pintatuta edo marraztuta, edo inprimatuta. Euskarrian jartzen denaren izaeraren arabera, hiru idazketa-mota handi bereizten dira. Oro har, plano historikoan agertzen dira, eta erabilitako kodearen hobekuntzatzat har daitezke: a) Idazkera sintetikoak (horiek ere mitografikoak), zeinua esaldi baten edo enuntziatu oso baten itzulpena baita. b) Eskritura analitikoak, zeinuak morfema bat adierazten baitu. c) Idazkera fonetikoak (edo fonematikoak), zeinuak fonema bat edo fonema multzo bat (silaba) irudikatzen duenean.Idazketa sintetiko gisa har daitezke komunikazio espazialeko saiakera guztiak. Zenbait autorek nahiago dute kasu honetan aurreidazketaz hitz egin, prozedurak pentsamenduaren transkripzioa baitira, ez hizkuntza artikulatuarena. Nolanahi ere, Leroi-Gourhanek adierazpen horien adibideak idatzi zituen mustertar eboluzionatutik (gaur egungo aroa baino 50.000 urte lehenago), hezurretan edo harrietan aldizka egindako ebaki gisa. Horrelako komunikazioetan sartzen dira objektu bidezko irudikapen sinbolikoak. Komunikazio-genero hori mundu osoan dago, nolabait, gizarte primitibo deritzenetan; horien artean, euskal gizartea. Adierazpide horien mugak bistakoak dirudite: esperientziako sektore mugatuak baino ez dituzte estaltzen, eta ez dute hizkuntza konbinatzeko gaitasuna.Eskritura analitikoetan (ideografikoak ere deitzen zaie) zeinua ez da ideia bat, baizik eta elementu linguistiko bat (hitza edo morfema), ez da sugestio hutsa, ohar bat baizik. Egia esan, sistema horren ezaugarri den ekonomia faltak (esanahi bakoitzerako ikur bat du) egoera puruan ez egotea eragiten du. Ideografia deituriko eskritura guztiek, gauza zeinuekin (ideogramekin) batera, balio fonetikoko zeinu ugari dakarte.Idazkera fonetiko izenekoek ahozko hizkuntzaren izaeraren ikuskera zorrotzagoa irudikatzen dute: zeinuek eduki semantiko guztia galdu dute haietan, eta soinu baten edo soinu-talde baten irudikapena besterik ez dira. Hiru kasu ager daitezke, sistemak silabak idazten dituenaren arabera, kontsonanteak bakarrik, edo bokalak eta kontsonanteak. Silabarioak ez dira beti alfabetoen aurreko estadio bat.Era berean, sistema silabikoek itxura ez oso ekonomikoa dute, printzipioz, kide-kontsonante konbinazioaren aukera adina zeinu behar baitira. Kontsonante-alfabetoak, zeinetatik feniziarra baita lehen adibide historikoa, hizkuntza semitikoen egitura berezia duten hizkuntzetara baino ez dira ondo egokitzen. Historikoki, alfabeto grekoa kontsonanteak eta bokalak batera eta bereiz idazten dituen idazketaren lehen adibidea da. Eredu izan ziren gaur egun dauden era bereko eskritura guztiak: latinezko alfabetoak, zirilikoa, armeniera, georgiera eta abar. (or. 3.845-46)."Euskal", "baskoi" eta "baskoi" kontzeptuei dagokienez, Luis Michelenarekin ziurtatu behar da guztiok, pentsatuz edo pentsatu gabe, gure herriarekin harremanetan jartzen dugun izenik zaharrena dela, baina komeni da autore berarekin ziurtatzea ez zirela ez euskaltzale guztiak ez euskaltzale ez euskaltzale guztiak. IkusEUSKAL HERRIA,BASKOIAK,EUSKALDUNA. 800. urtearen inguruan nabarrien lehen aipamena dago, baskoiei dagokienez, J.M.k azaltzen duenez. Lacarra, "Historia política del reino de Navarra" lanean.XII. mendeko Aimery Picauden testu ospetsuak ere bereizten ditu "Navarri" eta "Bascli", non batzuek besteek baino azal ilunagoa baitute, nahiz eta biek antzekoak diren elikaduran, soinekoan eta hizkuntzan, eta, beraz, baita grafian ere.Michelenak "euskal" hitzetik ondorioztatzen du bere denotazioak gaur egun euskaldun deitzen direnen zati bat baino ez zuela hartzen, berandu eta, nolanahi ere, hispaniar erromantzean gutxi erabiltzen zituela, eta, antza denez, horrek guztiak iparraldeko jatorria adierazten duela. 9-29). IkusNAFARROA,EUSKAL HERRIA. Hiztegiak Espainiako Errege Akademiaren Hiztegiak "vasco / ca" hitza definitzen du: 1. euskaltzain gisa, Euskal Herrian jaioa, Tarraconense Espainiako eskualdea; 2. Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko probintzietakoren bateko naturala; 3. Behe Pirinioetako departamenduan dagoen Frantziako lurralde bateko naturala. Halaber, Diccionario de María Moliner-ek eta beste hiztegi gaztelar batzuek definitzen dute.Euskal hiztegi gehienek -Azkue, Mújica, Michelena, Sarasola, Akésolo, Kerexeta- euskara dakien eta erabili ohi duen pertsona bezala definitzen dute euskal/euskaldun hitza, jatorria edozein dela ere. Hitz hori, seguruenik, Euskal Herriko gens edo tribu zaharrak bisigodoen aurkako borrokan batu zirenetik sortu zen, aurreko ideia (odolkidetasuna eta ahaidetasuna) komunitate idiomatikoaren ideiaz ordezkatuz.Xabier Kintanaren Euskal Hiztegi Modernoak, hedaduraz, adierazten du Euskal Herria Euskal Herriaren izen herrikoia, historikoa eta nazionala dela, bere esanahi geografikoagatik, Araba, Bizkaia, Errioxa, Mendiak, Lapurdi, Nafarroa (Garaia eta Beherea), Zuberoa, Buroa, Buroa IkusEUSKAL HERRIA,BASKONIA. Euskal Grafia historikoki sortu eta hedatuko da lurralde horietan zehar.Euskaldunek beren buruari "euskaldunak" deitzen diote, hitzez hitz "euskara dutenak". Horien kontra, "erdaldunak" hitza erabiltzen da, hitzez hitz "erdara hitz egiten dutenak". Apelazio honekin euskaldunen ingurune osoa deitzen da. Euskaldunen edo ez euskaldunen sailkapen hori, hizkuntza faktore erabakigarritzat hartuta, oso humanistikoa da, dio Auñamendin. Beste hizkuntza batzuetatik ere "euskara" ere deitu izan zaigu, gaztelaniaz, eta "basque" frantsesez. Biarnesoek "bascou" deitzen digute, eta badirudi hortik sortzen dela frantsesen "basque".Larousse entziklopedia handiak euskal adj. definitzen du. eta n. Euskal Herrikoa edo Euskal Herrikoa; bertako bizilaguna edo jatorrizkoa. Etnografikoa Espainiako biztanleria osatzen duten herrien artean, zalantzarik gabe, euskal herritarrak ditu ezaugarri etniko berezienak. Euskal Grafia ere herri honen elementu bereizgarria eta berezia izango da. Euskal Herria, Pirinioen mendebaldeko muturrean, euskal herriaren orubea osatzen duten lurraldeen multzoa da. Faktore historikoen ondorioz, multzoa Espainia (Penintsulako Euskadi) eta Frantzia (Ipar Euskadi) artean zatituta dago. Historiari eta kulturari dagokienez, esan daiteke Espainiako Euskal Herria Erronkariko haranetik (Nafarroa) Era, Asongo haranera (Kantabria), O-ra hedatzen dela; Hegoaldean, berriz, Ebroko sakonuneraino. Gaur egungo politika- eta administrazio-esparrua Euskal Autonomia Erkidegoan dauden Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko probintziek osatzen dute. Ipar Euskal Herria, berriz, Anie gailurraren ekialdera zabaltzen da, eta, Pirinioetako kareletik, Adour ibaiaren behe-ibarreraino, Labour, Nafarroa Beherea eta Soule hartzen ditu (or. 11.347-11.353).Espasa Calpe Entziklopedia Unibertsalak dioenez, Euskal Herria eta Euskal Herria latinezko hitzak dira, eta guregana iritsi dira erabili zituzten idazle erromatarrek herrialde bat eta bertako biztanleak seinalatzeko, ezbairik gabe beren hizkuntzaren izenengatik ezagutuko zituztenak (vol. 67, or. 149). Haiek beren buruari Euskaldunak deitzen diote, " euskaratik" datorren ahotsa. Encyclopaedia Britannicak ere aurreko entziklopediek bezalako ezaugarri eta eremu diakronikoekin definitzen du Basque Country. 1, or. 943).Bibliografia-eskasia Atentzioa ematen du norbaitek Euskal Grafiaren azterketa sistematikoa hasten duenean, gaiari buruzko bibliografia gutxi, espezializatua edo ez, eta arteari eta kulturari buruzko tratatugile eta historialariek horri eskaintzen dioten espazioa eta tratamendua. Dozena bat autorek baino gehiagok eskaini diote arreta pixka bat, eta horietatik oso gutxi, Juan Yciar, Carmelo Echegaray eta Pablo eta Jon Zabalo kenduta, lan monografikoak egin dizkiotenak.Bitxia da egiaztatzea gaur egun arte diakronikoki indarrean dagoen errealitate bizi, indartsu, zahar, diakronikoki batek ez duela zorte hoberik izan eta ez duela tratamendu teoriko garatuago eta duinagorik izan. Aditu askok, bestalde, Euskal Grafiaren azterketa sartu dute Herri Artearen, Euskal Herriko Antropologiaren, Etnologiaren eta Sinbologiaren atal orokorrenean, edo epigrafiaren, kaligrafiaren eta ortografiaren eremuetatik. Haren ekarpenak funtsezkoak dira gai honetan, eta fenomenoa osotasunean eta osotasunean hobeto aztertzeko aukera ematen duten lurzatiak mugatu eta argitzen dituzte.