Udalak

Bilbo. Demografia XIX. eta XX. mendeetan

Espainiako biztanleek zoritxarrez jasan behar izan zuten gerra zibila amaitu ondoren, garai berri bat hasten da, ikuspegi politikotik, Franco jeneralaren diktadurak definitzen duena. Ez da ahaztu behar zer esan nahi izan zuen ikuspuntu horretatik, eta berrogei urte horiek entzefalograma lau gisa azaltzen ditu. Hala ere, ikuspegi ekonomiko eta sozialetik bi azpietapa oso argi bereiz ditzakegu, oso ondorio zuzenak izan zituztenak demografiaren bilakaeran.

Alde batetik, 1939. eta 1953. urteen arteko etapa, Bigarren Mundu Gerrak markatua; Espainiak neutral iraun zuen, baina, aldi berean, ezin izan zen berreskuratu bere lurrean jasandako gerratik. Hala ere, Francok Espainiari buruz zituen ideia ekonomikoak herrialde autosufizientea izan ziren zentzu guztietan. Horregatik, garai gogor horri autarkia esaten zaio, baina herritar arrunten artean "gosearen urteak" deitzen zaio, penuria handiak jasan baitzituzten.

Bestalde, 1953 eta 1975 bitarteko hurrengo etapan, non ikusi baitzen utopia autarkikoa jasanezina zela, Marshall Planeko laguntzak onartu ziren, eta gobernuan pertsonaiak aldatu zirenez, "Garapen Planak" jarri ziren abian, azpiegituretan inbertsio handiak egin eta nazio-negozio berri bat ireki zutenak, hala nola turismoa. Hain zuzen ere, hazkunde ekonomiko handia izan zen urte asko problematikoak igaro ondoren, eta klase ertain berri bat sortu zen. Klase hori Europakoaren antzekoa izaten saiatuko da, eta, urte batzuk geroago bada ere, bizimodu berri bat imitatuko du, 1950eko hamarkadako Europako eta Ipar Amerikako gerraosteko "baby-boom" deritzonaren protagonista izango dena.

21. taula: Biztanleria aktiboaren banaketa jarduera-sektoreen arabera, Bilbo 1940-1960 (%)
Iturria: Biztanleriaren erroldak: EIN
194019501960
Primarioa3.-1,40,54
Bigarren mailakoa55,4 €66,4961,81
Hirugarren sektorea41,632,1137,65

Bizkaian eta Bilbon ekonomiaren berpizkundea gertatuko da, funtsean, lehen garapen ekonomikoaren oinarri ekonomiko beretan. Ez dago berrikuntza handirik puntu honetan: meatzaritza, siderurgia, ontzi-enpresak, elektrikoak. baina oso ekonomia babestuan eta merkatu nazionalerako ekoizpenean azken muturreraino eraman dira. 21. taulan ageri da bilbotarrek egun horietan izan duten dedikazio nagusia, eta bigarren sektorean biztanleen enpleguak aurreko aldian izan zuen igoera berresten da. Kontuan hartuta Bilbo dagoeneko Espainiako bost metropoli handietako bat bihurtu dela, badirudi justifikatuta dagoela zerbitzuen sektorean lan egiten duen biztanleriaren herena, nahiz eta eskasa dirudien, metropoli-eremu handi baten buru gisa aurre egin behar dien zerbitzuen hazkundea kontuan hartuta.

22. taula: Biztanleria, hazkundea eta haren osagaiak, guztira. Bilbo, 1940-1970
Iturria: Biztanleriaren erroldak: EIN; Herriko Estatistika Aldizkaria: Bilboko Udal Liburutegia
Biztanleria, guztiraKrek. Erreala (r)Krek. NaturalaMigrazio-saldoa
1940-1950195.62
1960229.3341,63164.9717.651
1950-1960297.8762,65322.6436.278
1970411.5433,29581.3555.532
1960-1970433.1151,0319:2032.369

22. taulan ageri da goranzko erritmoari jarraitzen dion populazio osoaren bilakaera, bi aldiz biderkatuz frankismo-garaiko urte horietan. Biztanleriaren hazkunde-erritmoari dagokionez, ikus daiteke biztanleriak aldaketa ekonomikoaren erritmoari jarraitzen diola: autarkiaren garaian iraun zuen bitartean, populazioa oso modu moderatuan hazi zen (%1,63), eta hazkunde-une handia nabaritu zen hirurogeiko hamarkadatik aurrera, eta hamarkada horietan %3,29ko hazkunde oso handia izan zuen. Puntu horretan nabarmendu behar da hazkunde naturala oso handia izan zela aldi osoan, eta nahiz eta immigrazio-erritmoa industrializazioaren lehen fasean bezain indartsua izan, esan behar da garai horretako hazkundearen garrantzia, hein handi batean, heriotzak baino jaiotza gehiago gertatzen ziren populazioaren hazkunde naturalari zor zaiola. Alde horretatik, beste sistema demografiko bat eratzen da, non aldagai demografikoak beste garai batzuetan ez bezala konbinatzen baitira.

23. taula: Bilboko biztanle kopurua km-tan 1940tik 1975era
Iturria: Biztanleriaren erroldak: EIN
Populazio dentsitatea
19403.282,10
195009:08an
19605.321,59
19703.761,48
19753.958,64

Bilbok ia milioi erdi biztanle dituen hazkunde-zifra horiek baloratzeko orduan (kopuru hori ezin imajinatuzkoa da lehenago), esan daiteke hiribilduak bere udal-mugak handitu dituela urte horietako askotan. Hain zuzen, 1940an Bilbok Erandioko lurrak beretu zituen eta hogei urte geroago (1966) Derio, Lezama, Loiu, Sondika eta Zamudioko udalak sartu zituen. Handitze horrek Bizkaiko hiriburuko lur erabilgarria bikoiztea ekarriko du, presio demografikoa arinduz. 23. taulan ikus daiteke 1960an biztanle-dentsitatea oso handia zela, km²-ko bost mila biztanlekoa. Azken anexioa atsedenaldia izan zen, baina taulan ikusten denez, une batez izan zen; izan ere, 1975ean, ia lau mila biztanle zeuden Km ² bakoitzeko, nahiz eta udal lurzoru gehiago izan.

1960ko biztanleria-piramideak oso ondo islatzen ditu diktadura frankistak urte horietan gertatzen ari zenaren demografia-egoera eta estereotipoa.

1960

3. irudia: Bilboko biztanleriaren piramidea, 1960an. Iturria: Biztanleen errolda: EIN

3. irudian ikus daitekeenez, oso oinarri zabaleko piramide bat dugu, eta horrek adierazten du jaiotza-tasa nabarmen handitu dela data horretatik aurrera, argi ikusten baita aurreko belaunaldiek ez dutela portaera bera. Piramidearen goialdea, aldiz, forma luze eta zabal batez osatzen da, eta horrek pentsarazten digu biztanleria beste garai batzuetan baino urte gehiago bizi dela, bereziki emakumeetan. Azkenik, helduei begiratzen badiegu, ikus dezakegu etorkinak 25 eta 39 urte bitarteko adin-taldeen artean iristeak duen eragina, alde batekin beste garai batzuekiko. Oraingo honetan, gizon-kopurua emakume-kopurua baino handiagoa da, eta horrek pentsarazten digu, alde batetik, etxeko zerbitzua murriztu egin dela hirian, emakumeentzat erakargarritasun gisa, eta lan-eskaintza berdina izan zela gizonentzat eta emakumeentzat.

24. taula: Biztanleriaren egitura, adinaren arabera, Bilbon, 1940-1970 (%)
Iturria: Biztanleriaren erroldak: EIN
1940195019601970
0-1424,920,6225,6 euro27,73
15-6469,6272,8566,8863,71
hasiera 655,496,537,528,57

Aldagaien konbinazio berri horren ondorioz, biztanleria gaztetu egiten da, 24. taulan ikus daitekeen bezala. Izan ere, eskola-adinean dauden haurren taldea nabarmen handitu da. Berez, industriaurreko garaian bezain handia da. Hala ere, 65 urtetik gorakoen taldean, biztanleriaren ehuneko zortzi hazi zen 1970ean, eta proportzio hori ez zen inoiz izan Bilbon bezain handia. Alde horretatik, gizartearen zahartze-joera azpimarratu behar da, etapa honetan hasi eta urte batzuk geroago finkatuko baita.

Orain arte, biztanleria- eta hazkunde-zifra handien bidez ikusi ahal izan dugu garai honetan sistema demografiko berri bat, mendearen lehen zatian nagusi zena baino askoz gehiago, ari dela funtzionatzen. Orain arte, hazkunde ekonomiko eta demografikoak ezkontza- eta ugalkortasun-ereduak murriztea ekarri zuen, trantsizio demografikoan deskribatu bezala.

Bigarren mundu-gerra amaitu ondoren, bai Europako mendebaldean, bai Estatu Batuetan, hazkunde ekonomikoaren bultzada handia izan zen, eta horrek biztanleria handitzea ekarri zuen XX. mendeko berrogeita hamarreko eta hirurogeiko hamarkadan. Horren ondorioz, nabarmen hazi ziren ezkontzetako jaiotza-tasa eta ugalkortasuna. Ikertzaileek interpretatzen dutenez, bigarren gerrak eta hurrengo hamarkadako oparoaldi ekonomikoak hildako ugari eragin zituzten, eta horrek eragin zuen herritarren artean ondorengotza handitzeko gogo bizia. Fenomeno horri "baby-boom" deitu izan zaio, duela hamarkada asko ospitaleek ez baitzieten hain erditze kopuru handia hartzen.

Espainian eta Bilbon, bereziki, ezin dugu fenomeno horretaz hitz egin hirurogeiko hamarkadara arte, eta ia ez da argi sentitzen 70eko hamarkadara arte. Espainiako ekonomiaren suspertze orokorrean atzerapenak eragin du joera horretan sartzeko atzerapena (Barciela et al., 2001; Reig, zuz., 1997). Hala ere, Francoren erregimen ultrakontserbadore eta katolikoak beti mantendu zuen nazioaren aldeko politika, nahiz eta ezin izan zen gauzatu baldintza ekonomikoek horretarako aukera eman arte. Eta Europako gainerako herriek baino indar handiagoz egin zuen hori. Adibideak guztien oroimen kolektiboan daude: familia ugarien sariak NODOan ateratzen ziren, eta filmik arrakastatsuena "Familia eta beste bat" zen, non familian zortzigarren seme bat izateak estutasunak ekartzen baitzituen, baina ez zailtasun handiak.

1940-1975

4. grafikoa: Jaiotza, heriotza-tasa eta ezkontza-tasen bilakaera Bilbon, 1940-1975. Iturria: Bizkaiko estatistika: EIN; Herriko Estatistika Aldizkaria: MB

25. taula: Jaiotza, heriotza eta ezkontza tasa gordinak. Hamarreko batezbestekoak 1940-1975
Iturria: Populazioaren mugimendu naturala: EIN; Hiriko Buletin Estatistikoa: Bilboko Udal Liburutegia
TB Jaiotza-tasaTB HilkortasunaTB Ezkontza
1940-195018,6711,917,82
1950-196006/218,88,49
1960-197021,915,996,38
1970-197522,797,437,23

4. grafikoan eta 25. taulan, fenomeno hori Bilbora nola eta noiz iritsi zen erakusten da. Jaiotza-tasak oso balio moderatutik (18,67) ia 22ra igo ziren. Era berean, eta jaiotza-tasaren arabera, hirurogeita hamarreko eta hirurogeita hamarreko hamarkadetan izan zuen ezkontza-tasarik handiena. Heriotza-tasak, aldiz, behera egiten jarraitzen zuen mende hasieran. Heriotza-tasaren faktoreei buruz itzuliko gara hurrengo lerroaldeetan. Orain, grafikoan ageri diren jaiotza- eta heriotza-kurben konparazioa erakusten duen hutsunea baino ez dugu azpimarratuko, eta garai horietan izandako hazkunde naturalaren neurria ematen du.

26. taula: Ezkontza-tasen indize sintetikoa eta ezkontzeko batez besteko adina Bilbon, 1940-1975
Iturria: Biztanleriaren erroldak eta populazioaren mugimendu naturala: EIN; IEV
NIS adierazlea adin-talde bakoitzeko tasa espezifikoen baturarekin eratzen da, ehunekotan (adin horretan bertan ezkontzen diren gizon edo emakumeen kopurua x adinera, adin horretan bertan bizi diren biztanleen artean).
ISN (%)Ezkontzeko batez besteko adina
GizonakEmakumeakGizonakEmakumeak
1940101,5182,130,5727,17
195095,4678,6130,5827,34
1960109,57103,7506-2825,41
197096,4890,0406-2825,41
1975113,3297,7126,8924,49

Gorago azaldu dugun moduan, ezkontza-sistemarekin eta bikote berrien ugalkortasunaren portaerarekin du zerikusia garai horretan ageri den jaiotza-tasak. 26. taulan ikus daitekeenez, ezkontza-tasen intentsitate-adierazleak izugarri nabarmentzen dira 1960ko hamarkadatik aurrera, eta belaunaldi bakoitzeko ezkontza-unibertsaltasunera iristen dira bai gizonezkoak bai emakumezkoak. Hau da, gutxi geratzen ziren ezkongabe, oso modu berezian emakumeentzat, zeinentzat gizarteak ezkontza besterik ez baitzuen erreserbatzen. NSZren balio hain altuek, 60ko hamarkadatik aurrera, emakume eta gizonen belaunaldi gazteen immigrazio-prozesuari ere erantzuten diote. Izan ere, emakume eta gizon horiek oraingoei gehitu zitzaizkien, eta ezkontzen lagundu zuten indize hori handitzen. Ezkontzaren baliabidearen intentsitate horri gehitu diezaiokegu ezkontzeko adinak behera egin duela pixkanaka. 26. taulan ikusten da nola aldatzen den egoera zibila gizonezkoentzat eta emakumezkoentzat, adin goiztiarrago batera. Hau da, denboraldi horretan, batez beste lau urte jaitsiko da bikoteek etxe berri bat sortzeko aukera duten unea. Egoera ekonomiko orokor onari esker soilik egin daiteke hori, eta, horrez gain, etxebizitza berriak eraikitzen eta hiriaren periferian auzo berriak sortzen ari diren une bati esker (Santutxu, Begoña, San Adrián, etab.).

Kapitulu honetako beste une batzuetan azaldu dugun bezala, ezkontzaren ia unibertsaltasunak eta ezkontzeko adina handitzeak populazio baten ugalkortasun orokorra handitzea baino ezin dute eragin. Kontuan izan behar dugu oraindik ez zeudela hedabide antikontzeptibo eraginkorrak, eta ez zirela onartzen herrialdean instalatutako gizarte kontserbadoreak.

27. taula: Ugalkortasunaren indize sintetikoa eta amatasunaren batez besteko adina Bilbon, 1960-1975
Iturria: Biztanleriaren erroldak: EIN; Herriko estatistika aldizkaria: Bilboko Udal Artxiboa; Populazioaren Mugimendu Naturala: Euskal Estatistika Erakundea
ISFAmatasunaren batez besteko adina
19602,0731,13
19662,230,18
19703,0830,33
19752,5128,3

27. taulan ageri da ugalkortasun-indize sintetikoaren portaera frankismoaren azken hamabost urteetan. 60ko hamarkada baino lehen Bilborako daturik ez dugun arren, Espainiako zifrek adierazten dute ezkontza-ugalkortasunari eutsi egin zitzaiola, eta horrek aldatu egin zuela bere zeinua hamarkada horretan (Reher: 2001). Eta, hala, ikus dezakegu ISFak gora egiten duela: 1960an, 2,07 seme-alaba zituen emakume bakoitzeko, eta 1970ean, gehienez, hiru seme-alaba. Hortxe koka dezakegu, hain zuzen ere, "baby-boom"aren eragina Bilbon, nahiz eta fenomeno hori Europako gainerako lurraldeetan itzultzen ari den data horietarako.

Aldi berean, emakumeen batez besteko adinak behera egin du 25 urte hauetan. Amak gaztetzeak, ezbairik gabe, ezkontzaren adinarekin du zerikusia, data hauetan aurreratu egiten baita, baina, aldi berean, une honetan pixkanaka gertatzen ari diren bikoteen ugalkortasun-ereduaren aldaketekin ere zerikusia du. Azken batean, laster ezkontzen diren emakumeek bi edo hiru seme-alaba dituzte, familiaren tamaina gisa, bizitza emankorraren hasieran, eta bitxia da 35 urtetik aurrera gehiago izatea. Hori ez zen mende-hasieran gertatzen, batez besteko amatasun-adina handiagoa baitzen, emakumeek beren seme-alabak 45 urte edo gehiago zituztelako ugalketa-ziklo osoan zehar banatuta. Portaera hori gizarte batean gertatu ohi da, ugalketaren kontrol kontzienterik gabe.

Azaldu ohi da bikoteen ugalketa-portaeraren aldaketek lotura estua dutela populazio baten heriotza-tasaren bilakaerarekin, zehazki, haurren heriotza-tasarekin. Alde horretatik, bikoteek ugalkortasuna gutxituko lukete, seme-alabak zailtasun handirik gabe bizi zirela egiaztatzearen arabera. Orain arte deskribatu dugunaren lehen sintoma 28. taulan ageri da. Taula horretan ikus daiteke Francoren garaiko egun horietan lortu zen bizi-itxaropenaren irabazia.

28. taula: Bizi-itxaropena jaiotzean (Eo) Bilbon, 1935-1975
Iturria: Bilboko Erregistro Zibilaren artxiboa; herriko estatistika-buletina; Euskal Estatistika Institutua; udal-errolda: Bilboko Udal Artxiboa; Herriaren aipamen estatistikoa: EIN
GizonakEmakumeakGuztira
193548,7556,3753,44
195060,7873,9367,76
197568,3377,23 €72,62

1935etik 1975era bitartean, populazioaren batez besteko bizi-itxaropena ia hogei urte luzatu zen, eta askoz gehiago emakumeen kasuan. Gertaera horrek ez du parekorik Bilboko populazioaren historia demografikoan, eta bat dator Estatuan gertatzen zenarekin. Iraultzailetzat jo dute ikertzaileek, aurrerapenaren tamaina handia dela eta (Reher: 2001). Bitxia bada ere, eta oraindik nekez azal daitekeen moduan, lehen frankismoaren garaian edo autarkiaren garaian gertatu zen, hain zuzen ere, bizi-urteen irabazi handiena; izan ere, garai hartan, Espainiako biztanleek jasan zituzten penuriak oso argi eta bizirik zeuden memoria kolektiboan. Hau da, biztanleriaren bizi-baldintzen hobekuntza horrek ez zuen zerikusirik izan 60ko hamarkadatik aurrera izandako garapen ekonomikoarekin, eta eragina izan zuten beste demografia-portaera batzuetan.

29. taula: 0 urtetik beherako haurren heriotza-kozienteak jaiotako mila pertsonako, Bilbo, 1940-1975 (hamarreko batezbestekoak)
Iturria: Bizkaiko estatistika: EIN; Hiriko Buletin Estatistikoa
qo
1940-195047,64
1950-196036,56
1960-197021,34
1970-197517,65

Une honetan zaila da urte hauetan Bilboko populazioaren hilkortasunak izan duen beherakada ikaragarri horren azalpen onargarri bat ematea, orain arte ez baita ikerketarik izan. Esan daiteke, ordea, medikuntzan egindako aurrerapenak, batez ere antibiotikoak, ez zirela asko erabili Espainian 60ko hamarkadan ondo sartu arte; beraz, aurrerapen hori ezin zaie leporatu. Argi dago, ordea, bizi-itxaropena handitzeko erantzukizunaren zatirik handiena haurren heriotza-tasaren beherakada izugarrian dagoela, 29. taulan ikus daitekeen moduan. Gerra zibilaren amaieratik, adierazle hori% 50 baino gehiago murrizten da, eta heriotza-tasaren trantsizioan mende hasieran gertatu zen murrizketa bezain handia da. Denboraldi horretarako, ez dugu aurkeztu 1-4 urte bitarteko haurren heriotza-tasari buruzko daturik; izan ere, urte horietan, adin-talde horrek ez du jada heriotza-tasa orokorraren gaineko eragin-maila esanguratsurik, eta tarte hori ez da gazteen eta nerabeen heriotza-tasa baino handiagoa. Hori dela eta, hilabete gutxi batzuetako haurrengan soilik jartzen dugu arreta, horiek baitute oraindik pisu adierazgarria guztizkoarekiko, eta, zailtasun ekonomikoak izan arren, jaitsiera nabarmena lortzen baitute.

Gorago esan dudan bezala, zaila da Espainiako historiako une honetan haurren heriotza-tasaren beherakada horren azalpena ematea (Gómez Redondo, 1992). Alde horretatik, ikertzaileek bi norabidetan zuzentzen dute interpretazioa (Bernabeu et al., 1996). Alde batetik, osasun-sistema nazionala hobetu zen, eta, horren truke, etxeetan erditzeko ohitura aldatu egin zen, hobeto prestatutako profesionalak dituzten ospitaleetan, higienerako baliabide hobeetan eta jaioberrien eta jaioberrien osteko hilkortasuna murrizteko aukera eman zuten instalazioetan. Eta bestetik, emakumeen atalak emakume guztiak doktrinatzeko egindako lana nabarmenduz, batez ere bularra ematearen garrantzia azpimarratuz eta haur txikiei zainketa hobeak emanez.

30. taula: Heriotza Bilbon, 1960-1970 (%)
Iturria: Uriko Aldizkari Estatistikoa: Bilboko Udal Liburutegia
19601970
Erf. Infekziosoak7,471,79
Tumoreak13:0016,63
Gai. Zirkulazioa59,5957,72 €
Gai. Arnas sistema6,529,83
Gai. Digestio-aparatua3,661,94
Istripuak0,761,64
Gainerako gaixotasunak8,7110,47

Egia esan, esan dezakegu une honetan dugun heriotza-tasa ez dela aurreko aldirako deskribatutakoaren oso bestelakoa. Baina esan dezakegu desarrollismoaren garaiko ezaugarri nagusia mendearen lehen zatian hartutako eredu berrien azentuazioan oinarritzen dela, gatazka zibilak kaltetu eta kaltetu baitzituen. 30. taulan ikus daitekeenez, XX. mendearen hasieran hasitako eredu epidemiologikoaren aldaketak jarraitu eta finkatu egiten da. Txertoak eta bestelako osasun neurriak agertzearekin batera, gaixotasun infekziosoak kontrolatzea errealitate sendoa da Bilboko gizartean. Aitzitik, heriotza-arrazoien pisuaren banaketa gaur egungoaren antzekoa da. Zirkulazio-aparatuari dagozkion heriotza-arrazoiak (funtsean, bihotzeko gaixotasunak) heriotza guztien erdiak baino gehiago dira. Horrekin batera, minbiziaren heriotzak duen eragina ere aipatu behar da. Minbizi hori ez da gehiengoaren diagnostikoa, baina biztanlerian duen eragina izugarri handitu da hamar urtean. Azken finean, horiek ziren trantsizio demokratikoaren aurretik garai hartan zeuden osasun-erronkak, eta, horien aurrean, jakintza medikoak jarduteko aukera gutxi zuen, bai prebentzioan, bai diagnostikoan, tratamenduan, bai eritasun hilgarrienak sendatzeko aukeran.