Gaur egun Frantziako eta Espainiako euskal probintzien artean dagoen barrutiaren trazadurak oso jatorri antzinakotzat jo daiteke; izan ere, nahiz eta egia izan testurik zaharrenak, oso zehaztugabeak, ez direla gure garaiko lehen mendetik haratago joaten, egia da, testurik ezean, topografiak, toponimiak eta soziologiak emandako argudioetara jo behar dela. Ezagutzen ditugun Nafarroako eta Lapurdiko mugaldeko biztanle zaharrenak Goi Paleolitoko Aurignac garaikoak dira, Kuaternarioko azken glaziazio garrantzitsuaren zati batekin bat egiten dutenak. Sarako haitzuloan, mugan, Aurignac Aldiko aztarnategi bat zegoen, 1918 inguruan suntsitua izan zena. Badira beste aztarnategi batzuk ere, Madeleine aldikoak batez ere, Urioko (Sara), Sorginen-Lezeako (Zugarramurdi), Berroberriako eta Alkerdiko (Urdax) harpeetan. Artxilondoko aztarnategia, ziurrenik garai berekoa dena, ez dago mugatik urrun Irati aldetik. Neolito garaikoak (2.500 k. a. J. C.) muga berean monumentu ugari ezagutzen ditugu. Trikuharriak (horien eraikitzaileak euskaldunen arbasoak ziren) daude Biriatuko Osin mendatean, Barboleko portuan (Ibardingo portutik gertu), Larrun-txiki gainean, Aitzabal harkaitzaren azpian eta Arribetz muinoan (Lizuniagako portutik gertu), Xarita muinoan (Lizarrietako portutik gertu), Tonbako-errekako muinoan, Larria mendian eta Akokako portuan (Narbalazetik gertu), Ibañetako portuan (Atxuriko tontorraren ekialdean), Meatse mendatean (Iuskadiko tontorraren edo Iduskimendiren ondoan), Berdaritzeko portuan eta Urriska mendian, Pilatasan. Burdin arokoa (1000-200 urte). J. C.) monumentuak daude mugan zehar. Hain zuzen ere, "baratz" (harrespil txikiak edo errausteko hilobiak) hauek dira: Pitarreko mendatea (Biriatu), Gorostiarriako muinoa (Larhune tontorraren azpian), Ibañetako mendatea (Atxouria tontorraren azpian), Gorezpil mendatea, Meatse mendatea, Elorta edo Elorrietako mendatea, Zahoko lautada (Alba tontorraren ekialdean), Atalosteko muinoa, Orreagako Ibañetako portutik gertu [argibide horiek guztiak adeitasunez eman ditu M. J.-M. de Barandiaranek]. Garai horietan, historiaren atarian bertan, ez dago muga zehatzik tribuen artean. Muga naturak, ibai batek, "basamortu" batek, landu gabeko espazio batek edo baso batek markatzen dute. Eta gai honi dagokionez, Lapurdiren mugak oso adierazgarriak dira. Trazadura baso-bandek markatzen dute, eta, gehienetan, basoen ertza inguratzen dute. Jatorrian, basamortu bat dago, Peña Plata basamortuko eskualdea bezala, non Sara eta Zugarramurdi arteko mugen zati bat igarotzen den, azken hau Beratik banatzen duen Sarako basoa bezala. Mugaren markoa, beraz, elementu naturalak marrazten du, eta artxiborik ezean, irtenbidea eman diezaguketen paisaiaren ezaugarriak aurkitu behar dira, norberaren inguruan begiratuta. M. Gaston Roupnelek, Frantziako landaren historiari buruzko bere lan miresgarrian, jakin du, paisaiaren azterketa sarkor baten bidez, tokiko bizitzaren lehen garaiak eta antolaketa berpizten. Erliebea, beti bera, iturriak sortzen diren leku berberetan, ur-emari berberak, bidegurutze bera, etxeen eta gizakien talde bera. Antzinako leku guztiak hor daude, trazadurak mantendu egiten dira, zelaiak berdinak dira, larreak betikoak, eta basoaren mugan oak dar-dar egiten zuen gizakiaren lehen lanetan. [Gaston Roupnel: Frantziako Landaren Historia. Paris Grasset, 2l or.]. Markoa aldaezina da, eta, adibide batzuen bidez ikusiko dugunez, muga berak banatzen zituen lehen garaietako tribuak bezain zaharra da. Lapurdi eta Nafarroaren arteko mugaren fisonomiari buruzko begirada batek agerian uzten du "landatutako eta populatutako lurraldeak gutxi gorabehera erabat mugatu zituzten baso-zerrenda horiek" [Diot, 13. or.], eta horien aztarna garrantzitsuak geratzen dira. Lapurdiko eta Nafarroako mugan ikus dezakegu muga ez dela basotik igarotzen, baizik eta haren ertzetik igarotzen dela. Muga hori basotik bertatik jaiotako muga zaharrena da, eta hasieratik bete zuen eginkizun hori. Baso eta basamortu horiek ez ziren banatzen, elkartu baizik. Entente eremu bat sartzen zuten: "baso bakoitzak herri guztiei komunikatzen zien interesen eta bizitzaren komunitate bat" (Roupnel, op. cit., 135. or.). Antzinako basoak aurrera egiten jarraitzen du jatorrizko xedeak hura giltzapetu zuen lekuetan. Oro har, jatorrizko egoera bat irudikatzen du, eta bere muga memoriarik gabeko garai batek ezartzen duen moduan finkatzen da. Mugak, gaur egun ere, basoen ertzaren trazadurari jarraitzen dio (Oihan Beltzaren muga, Ibardin eta Insola artean), batzuetan zabalagoak (Sarako basoaren ingurua). Basoaren ertzak muga seinalatu du, eta oraintsuko mapek agerian uzten dute. Muga horietan finkatuko dira, mugako izaeragatik beragatik, hitzorduak, berehala trukaketa zabalagoak ekarriko dituztenak, merkatuak ("salmentek" antzina-antzinako tradizioari eutsiko diote), azokak eta, batez ere, kultu-lekuak izango dira, "kristauak paganoaren lekua hartu zuen lekua, non mugarriak, gaur egun ere, izaera sakratua duen, desagertutako kultuen milaka urteko herentzia". Mugaren izaera mistiko eta sakratu horrekin erlazionatu behar dira "Lorietako benta" ren hiru gurutzeak, Saratik gertu dagoen mugan – bestalde, "Mugetako Gurutzea" deituak, 1786ko Mugen mapan – eta, gainera, mugan dagoen Gorozpil mendatearen menhirra, Larruneko ermita zaharra (agian tenplu pagano baten ondorengoa), Ohaldisongoa mugako zubian zegoen gurutzea (Dantzaria), zubi berria eraiki zenean desagertu zena [N. A. Salvady: Don Alonso edo Espainia, Paris, Didier 1857]. Gogora dezagun, azkenik, justizia eta erlijioa nahastu egiten direla jatorriz, eta horrela San Martingo Harrian egindako zina "Batzarraren" urteroko bilkuraren aurrekoa da. Toponimiak ere mugaren eragina du. Frantzian "mediolanum", "meilliant", "melian", "milieu", "molain", "moislain" hitzek antzinako parajeak, aipatzeko lekuak, itzultzen dituzte mugetan (Diot, aipatutako lana, 24. or.), eta "muga" terminoa euskal toponimiara gehitu da. Hitz horrek mugarria izendatzen du, ez harria bakarrik, baizik eta mugan dagoen edozein lur-forma edo objektu (harkaitza, erreka, zuhaitza). Baionako ituna bereziki adierazgarria da zentzu horretan (18-20-25-30-39-56, etab. mugarriak).
Ikusi MUGA (Ahots erakuslea).
--
--
Jatorrizko testua: Auñamendi Entziklopedia
Itzulpena: BATUA itzultzaile automatikoa
Itzulpenaren berrikusketa: Iñigo Ramirez de Okariz