Kontzeptua

Txirula

Soinu-tresna hau, euskal herri musikan erabiltzen den hiru zuloko flauta zuzen motako aldaeretako bat da. Aita Donostiak euskal soinu-tresnei buruz idatzi zuen "Instrumentos musicales del pueblo vasco idazlanean txirula txistuarekin batera euskal flauta gisa hartzen du:

El nombre actual de la flauta vasca es "txistu", "txirola", "chirula" (Donostia, A. 1983).

Flauta gure artean aspaldikoa dela erakusten duen dokumentazio ugari eta aspaldikoa dugu. Batzuen ustez, lehen aztarna Baxenafarroako Isturitzeko "Laminazilo" leize-zuloan agertutako hezurrezko txilibitua da (adituek diotenez, hau orain dela 25.000 urte ingurukoa da). Hiru zulo ditu, hirurak alde berean. Muturra, hirugarren zulotik puskaturik dago eta hau da kontserbatzen den zati bakarra. Gure ustez ez dago erabat garbi hiru zuloko flauta den hala galdutako zatian zulo gehiago izango zituen. J. Mariano Barrenetxeak (1984) Gorbeialdean hiru zuloko hezurrezko txistuaren erabilpenari buruzko informazioa oso interesgarria bildu zuen.

Aspalditik ari dira gure artean flauta-danbor jole horiek. Horregatik Euskal Herrian entzun den gure herri musikaren adierazgarri den soinu-tresna, musikari edo hots bat aukeratu beharko bagenu, ziur aski denok ados egongo ginen hau danbolinteroa dela esanez. Musikari honek batera bi soinu-tresna jotzen ditu, esku batekin hiru zuloko flauta zuzen bat eta bestearekin, makila bat erabiliz, danbor bat. Esan dugun bezala biak batera jotzen ditu.

Bi soinu-tresna hauen artean hots tinbre edo kolore berezia osatzeaz gain, soinu-tresna bakoitzak bere funtzioa betetzen du: joleak flautarekin doinua ematen du eta danborrarekin erritmoa markatzen du.

Euskal Herrian danbolinteroen historian bi danbor mota agertzen dira, menbranofonoa den bi mintza dituen danborra eta kordofonoa den sokazko danborra bestea. Gaur egun danbor hauen erabilera oso lotua baldin badago flauta motarekin edo musikaren jatorrizko eskualdearekin orain dela mende bat ez zen horrela eta musikari berak bi danbor horiek erabili zitzakeen.

Horrela ikusten da "Cancionero Vasco del P. Donostia"n III. Tomoan agertzen den 1801. urtean V. Humboldt alemaniarrak Euskal Herrian egindako bisitan idatzitako paperen arteko "La música del País Vascongado" artikuluan:

"// Para tocar su musica se sirven los Vascongados de una especie de flauta dulce, que llaman Chilivituba, y en Español silvo: tiene tres ahujeros para formar los tonos, y con su ayuda abraza dos octavas de extension, //

Acompañando al silvo cuando se toca en parages descubiertos ... tambor que sirve para marcar el movimiento ..... muy mal efecto al oidos acostumbrados .... desentonados bien ayuda al .... naturales del País hechos a aquel.

Pero si toca en sitios cerrados, entonces sustituye al tambor una especie de salterio cuadrilongo con seis cuerdas (el tambor de los franceses) a que llaman Chunchun. Las 6 cuerdas se templan en quintas ..... puente movedizo se suben o bajan a un tiempo ( ) la entonacion en que se toca. El mismo que toca el silvo con la mano izquierda, sacude con una varita que tiene en la derecha las cuerdas del Chunchun, que entonces forma un bajo continuo al canto, bastante apagado para no ofuscarlo (Donostia, A. 1994)."

Idatzi honetan Humboldtek garbi adierazten du garai hartan ez zela ematen gaur egun "txistulari" eta "txirulari"en artean ematen den bereizketa: "txistulari" danbolinarekin eta "txirulari" ttunttunarekin alegia.

Dokumentu zaharretan musikari mota hau aipatzeko gutxitan agertzen da flautaren aipamena eta ia beti laguntzeko erabiltzen duten danbolin edo sokazko danborra den ttunttunetik hartzen dute izendapena (Gure artean sokazko danborra modu ezberdinetan izendatzen da: ttunttuna, danburia, soinua, salterio, arrabita, ... ). Horregatik dokumentu horietan sokazko danborrarekin agertzen diren danbolintero guztiak txirula joletzat hartzen baditugu, zalantzarik gabe esan genezake txirula Iparraldean (kostaldetik Zuberoraino), Nafarroa osoan (Iparretik Tuteraraino) asko erabilia izan dela eta neurri txikiagoan Gipuzkoan, Bizkaian eta Araban.

A. Donostiak bildu zuen honi buruzko informazio ugari (Donostia, A. 1983):

"En la región vascofrancesa substituye al tambor o tamborcillo un instrumento que recibe el nombre de "soinu", tambourin. También se le designa con el de "bertz" / /. En 1701 se le cita como "tambourin de Biscaye", y cinco o seis años antes que Pierre de Lancre en el libro ya citado, "tambor de bizcaya sin cuero".

Este salterio debió de sonar en Tudela en fiestas de los años 1532, 1565, 1580, según cuentas: "pagamos a dos salterios y hun rabiquete que tanyeron el día de San Pedro tres sueldos doze coronados (1532); a Juan Manrique y Francisco Planillo vecinos de Tarazona, la suma de dos ducados... vinieron con su atambor y salterio a regozijar los días y fiestas de Santa Ana y Señor San Pedro, como otros años se acostun bra hazer" (1565).

... en 1610, "Martín de Gazolaz, maestro de sacar danzas, residente en Pamplona, sacó una danza de nueve galanes con libreas verdes y moradas, con dos julares, uno con salterio y otro con chirimías".

En 1641 "vinieron Martín y Joan de Martearena, baztaneses, con un salterio y un tamborcillo. Y Juan de Gorroz, jular rabelista y Guillén de Garroch salterio, bascos, haciendo música por las calles con vigolín y salterio y danzando el dicho violinista".

En 1643 vinieron "los dichos Martearena de Arizcun con dos salterios. Miguel de Arteta, vecino de Pamplona, sacó una danza de ocho al son del salterio. Anton Gorri y compañeros vascofranceses con dos salterios, un rabel y dos danzantes".

En 1697 Pedro de Echeverria, jular, y seis compañeros julares y salterios, cobraron 150 reales por la ocupación y trabajo de tañer los julares, salterio y rabel."

Gure ikonografian ez da ugaria bi soinu-tresna hauek jotzen dituen musikari mota honen presentzia. Nafarroako Iruña ondoko Elortzibarreko Oritzeko Gazteluan, XVI. mendeko fresko bat da horietako bat, bertan ikus dezakegu dantzari eta beste musikarien artean esku batekin jotzen den flauta eta sokazko danborra jotzen duen halako musikari bat.

Non jo izan den jakiteko garrantzizkoa da Jesus Ramosek idatzitako Materiales para la elaboración de un censo de músicos populares de Euskal Herria, a partir de los instrumentistas llegados a Iruñea en el siglo XVIII artikulua. Bertan garbi ikusten da garai horretan halako musikari asko zirela Euskal Herri zabalean.

Asko dira agertzen diren "Salterio joleak eta jatorriari buruz honako herri eta toki zerrenda agertzen da:

Arizcun, Soule, San Juan de Pie de Puerto, Vitoria, Bayona, Rentería, Durango, Tolosa, Baja Navarra, Irurre, San Juan de Luz, Irurita, Errazu, Valcarlos, Zumarreta, Legorreta, Baztán, Baigorri, Osses, Petilla de Aragón, Berroeta.

Zerrenda hauetan Iparraldeko hiru eskualde, Nafarroa, Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako "salterio joleak agertzen dira. Herri eta toki izen batzuk behin baino gehiagotan agertzen dira, bereziki Arizkun, Donibane Garazin eta Nafarroa Beherean.

Txirula joleek historian nolako musika taldeak osatuz jo izan duten jakiteko dokumentazio zaharrera jo behar dugu. Horretan garrantzi handikoa da aipatutako Jesus Ramosek idatzitako "Materiales para la elaboración de un censo de músicos populares..." ezagutzea.

Aipamen gehienetan jole bakarra agertzen da, jole berak flauta eta sokazko danborra, bi soinu-tresnak batera joaz. Baina batzuetan beste musika joleekin batera, taldea osatuz agertzen da:

  • Rabel, salterio, violín - San Juan de Pie de Puerto - 1708, 1716.
  • Violines y salterio - Vitoria - 1743.
  • Salterio - San Juan de Pie de Puerto - 1756-57 - ac(5s, 3 salterios+2 violines).
  • Juan de Echeverría - Salterios y violines - Errazu - 1747 - ac(4).
  • Salterios y violín - San Juan de Pie de Puerto - 1764.
  • Violín y salterio - Legorreta - 1743.
  • Salterios y violines - San Juan de Pie de Puerto - 1766-67.
  • Salterio y violín - San Juan de Pie de Puerto - 1760-61, 1763-64.
  • Salterios y violín - Baja Navarra - 1782.
  • Salterio y violín - Baja Navarra - 1770 - (ikus. "violín" atala).
  • Violines y salterios - Arizcun - 1743, 1746.
  • Salterios y violín - Arizcun - 1717.
  • Salterio y violín - Baja Navarra - 1716, 1723.
  • Salterio y violín - San Juan de Pie de Puerto - 1767 - ac(2v+s).
  • Violines y salterios - Berroeta - 1743 - ac(3).

Ikus dezagun segidan Aita Donostiak honi buruz aipatzen duena:

"E. Boucher (Souvenirs du Pays Basque et des Pyrénées en 1819 et 1820), hablando de los vascos en general y de los de la región laburdina en particular, dice: "l'orchestre... est composé pour l'ordinaire d'un violon ou d'une flûte à trois trous (chirola) qui se joue d'une main, tandis que le musicien s'accompagne de l'autre sur un tambourin ou sur une espece de tympanon qu'il frappe avec un petit bâton pour marquer la mesure...". (Donostia, A. 1983).

Son referencias relativas a rabeleros y salterios que actuaron en las fiestas de San Fermín de los siglos XVII y XVIII. Así, en 1610, "Martín de Gazolaz, maestro de sacar danzas, residente en Pamplona, sacó una danza de nueve galanes con libreas verdes y moradas, con dos julares, uno con salterio y otro con chirimías".

En 1641 "vinieron Martín y Joan de Martearena, baztaneses, con un salterio y un tamborcillo. Y Juan de Gorroz, jular rabelista y Guillén de Garroch salterio, bascos, haciendo música por las calles con vigolín y salterio y danzando el dicho violinista".

En 1643 vinieron "los dichos Martearena de Arizcun con dos salterios. Miguel de Arteta, vecino de Pamplona, sacó una danza de ocho al son del salterio. Anton Gorri y compañeros vascofranceses con dos salterios, un rabel y dos danzantes".

En 1697 Pedro de Echeverria, jular, y seis compañeros julares y salterios, cobraron 150 reales por la ocupación y trabajo de tañer los julares, salterio y rabel." (Donostia, A. 1983).

Ikus dezakegunez azken mendeetan flauta-ttunttun jolea bakarrik jotzeaz gain askotan biolina eta arrabitarekin taldea osatzen agertzen da. Talde mota honek oraindik funtzionatzen du herri musika eta dantzarako euskal Iparralde ondoko Akitania aldean.

Esan dugun bezala dokumentu zaharretan ezin dugu bereiztu gaurko txistua eta txirula. Bien arteko gaurko berezitasun eta ezberdintasunak: neurria, itxura eta lagungarri diren danbolina edo ttunttunaren erabilpena garai batean ez zeuden hain mugatuak.

Gaur egun bai, sokazko danborraren laguntzaz jotzen den hiru zuloko flauta mota hau txirula, xirula, txulula, txülüla edo xulula izenarekin ezagutzen da eta Euskal Herriko Ipar-Ekialdean jotzen da. Zuberoan antolatutako festa eta ospakizunetan ez da herri dantzarik txirularen hotsen laguntzarik gabe. Flauta hau Zuberoako herri dantzen doinuen berezko hotsa eta gidaria dugu.

Txistu eta txirula oinarrizko soinu-tresna baten bi aldaera direnez, historian bat edo bestea den bereiztea zaila da, baina gaur egun bien arteko ezberdintasunak zehaztuak eta mugatuak daude. Bakoitzak bere itxura, hotsa, tonalitatea, neurriak eta berezko musika estiloak ditu.