Lexikoa

EUSKAL KANTABRISMOA

Zuhurtzia horrek ez zuen kantabrismoa kikildu, eta Henaoren indarberrituaren ondoren (Investigación iguaciones..., 1689-1691) «XVIII. mendean sartu zen (A. Legardaren esanetan (1953:16)), sargoriak piztutako sute gisa, eta atxilotze heroikoak behar izan ziren hura mozten saiatzeko». Izan ere, eusko-kantabrismoa, XVIII. mendean, ez da hipotesi historiko bat bakarrik, ezta, Cadalsok uste zuen bezala, «bizkaieraz hitz egiten duten guztiak» biltzeko izen bat ere, baizik eta, batez ere, doktrina juridiko-politiko ongi sustraitua, bizkaitarrek, arabarrek eta gipuzkoarrek Gaztelako Monarkiaren baitan dituzten ia prerrogatiba eta eskubide guztien oinarri dena. Bere adierazlerik nabarmenena Aita Larramendi da, kantabriartzat jotzen baititu «baskongado guztiak», baina adjektibo honen aplikazio politikoa hiru probintzietakoetara mugatuz. Paktismoaren edo itunerako oinarriak, bere ustez, teoria kantabristan daude; izan ere, herri intsumiso batek bakarrik, hau da, inoiz hezi gabeko herri batek (kantabriarrak), itundu zezakeen, berdinetik berdinera, Koroarekin, eta itun hori, Foruetan eta elkarrekiko zinetan zehaztua, ezin du bere aldetik deuseztatu ezein alderdik. Larramendik, hizkuntzaz arduratuta baina baita Borboiak Espainiako tronura iritsi zirenetik foru-sistema klasikoak jasandako hondamenaz ere, defentsiban idazten du Mayansen kritika ezeztatu nahian (Orígenes de la lengua española, 1737). Euskal-kantabriar nortasuna onartuta ere, iturrien laguntzarekin erakusten du kantabriar horiek garaituak izan zirela, eta beren hizkuntza kontserbatu bazen, «gero antzinako zakartasunera itzuli zelako eta nazio kultuenekin tratu gutxi zuelako, egia izanik, arrotzekin komunikaziorik ez dagoen arren, antzinako hizkuntza gehiago kontserbatzen dela». Adierazpen horiek minduta, Larramendik euskal-iberiarren eta euskal-kantabriarren aurreranzko ihesari ekin zion. Euskara aldaezina da:

«Euskarak, berritasun eta aldakuntzara iritsi ezinda, eta inpresio sasikorik gabe, hain osorik gorde du bere antzinako garbitasuna eta edertasuna, ezen, Espainiako lehen biztanleak, Tubal edo Tarsis izan, gaur egun gipuzkoarrei hitz egiten entzungo balie, hiztegirik eta interpreterik gabe ulertuko bailituzke, bere hizkuntza ahaztu ez balu behintzat .»

Larramendiren arabera, paktismo edo itunerako gaitasun hori --eusko-kantabrismoaren ondorio politikoa-- aurreko mendeetan bezala Monarkia absolutuak errespetatzen ez badu, euskaldunak Gaztelako Koroarekin zuten itunetik askatutzat jo litezke. Horrela, Larramendirengan independentismo bat zirriborratzen ikusten dugu, «Tordo» egilean soilik sustatu zena. Larramendik bere buruari galdetzen dio:Zer arrazoi dago nazio baskongadoa, Espainiako eta oraindik bere auzoetako jatorrizko biztanlea ... ez izateko aparteko nazioa, berez nazioa, nazio salbuetsia eta besteekiko independentea?»Eta aurrerago:«Zergatik euskarak, beste hizkuntza bat bezain bizia eta beste bat baino biziagoa den hizkuntzak, ez ditu bere bascongado guztiak elkarrekin eta batuta ikusi behar beste hizkuntza eta naziorik gabeko nazio aske bakar batean ?».

Eta galdera horiek euskal-kantabrismotik egiten dizkio, «Gaztelaren utzikeria bidegabeak gure biziraupenari eta askatasunari begira jarri gaituelako». Ondorengoa ondorioztatuz: «horrela, Erregea aukeratzen badugu, Kantabriako Erregea izango da eta deituko zaio (1983, 1756-1758: 58-60 inguruan). Baina Aita Larramendiren bilakaera ideologiko hori — hizkuntzaren apologiatik mehatxu separatistara — ez zen apenas ezagutu bere lanaren izaera sekretuaren ondorioz Tellechea Idigorasek gaur egun argitaratu zuen arte (1983). Antzinako kaledoniarren garaitu ezintasunak eskoziarren asimilazio ezina urte askoan sostengatu zuen bezala, XVIII. mendean bi Macphersonek Eskoziako historia berezi baten berreraikitze arrakastatsuaren lehengai oso baliagarritzat hartu zutelarik, euskal-kantabrismo «leiala» XVIII. mendea ondo aurreratu arte mantendu zen Baskongadetako ideologia ofizial gisa, nafarrek landutako «batasun nagusiaren» dogmaren baliokidea, XVI. eta XVIII. mendeetan zehar hutsetik egindako doktrina. Izaera intsumisoa, odol garbiketa, monoteismo primitiboa, noblezia unibertsala, euskal-kantabrismoa dogma eztabaidaezinak dira etno-taldearen barruan. Elementu horietako edozeinen aurkako eraso orok mehatxatzen du multzoa, euskal foraltasuna. Hori argi geratzen da urte hauetako produkzioa aztertzean, Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen proiektu historiografikoak barne, 1765ean hasitakoak. Izan ere, Olabarri Gortazarrek (1986: 461-470) ikusten eta aztertzen duen bezala, Historia Nacional edo «Historia de la nación bascongada» egiteko metatutako material guztietan, euskal-kantabriar dogmak bere horretan dirau. Eta, ez hori bakarrik, Aita Florezen «La Cantabria» ren agerpenak, 1768an Espainia Sakratu monumentalaren barruan, erromatarrek deskribatutako Provincias Vascongadas de la Cantabria historikotik kanpo utzita, zirrara eragin bide zuen meritu oneko Elkartearen baitan, eta horrek «defentsa», ezeztapen, erantzun eta abarren multzo bat ekarri zuen, baina ez zuten ikusi, salbuespenak salbuespen (Ozaeta, 1779), argi publikoa. Euskal foraltasunaren defentsen dimentsio bakarreko egoerak — 1766tik oso erasotua, Karlos III.ak Esquilacheren matxinadaren krisiaren ondoren bere administrazio-politika gogortu zuen urtetik — eta defentsa horien oinarrian zulo hilgarri bat irekitzeko beldurrak, dirudienez, geldiarazi egin dute «Adiskideen» lan historiografikoa, edo, gutxienez, haren argitalpena. Olabarri Gortazarren hitzetan, «zalduntxoek» beren Herriaren historia idatzi nahi zuten, kulturaren beste alor batzuetan mantentzen dituzten teknika eta ikuspuntu moderno, ilustratu eta asmo paraleloen arabera; baina, beren proiektua abian jartzen dutenean, konturatzen dira historiografia ilustratu horren espainiar ordezkari nagusiek beren lan kritikoan euskal herritarrek mendeetan zehar kontserbatutako tradizioak daramatzatela, beraiek jarraitzen zituztenak eta, gainera, oso pieza garrantzitsuak zirenak, ez erabakigarriak, Foruek botere zentralaren aurrean zuten defentsa historiko-juridikoan. Egoera horretan, euskal historia nazional bat idazteko eta argitaratzeko proiektuari uko egin zioten, Herriaren interesen aurkakoa izan zitekeen zentzuan zuzendu behar zena edo Espainiako ilustratuen kritikarekin eta, agian, benetako boterearen zentsurarekin topo egin behar zuena .» Izan ere, Aita Florezen liburua Aita Riscok (1779) defendatu zuen eztabaida handi baten erdian. Euskal ilustratuen porrot historiografikoa, urteek aurrera egin ahala, klase errektore gisa hondoratzearen beste alderdi bat da, edo Espainiako Monarkiarekin haustearena (Konbentzioaren Gerra) edo bere kabuz eta baliabide nahikorik gabe Foruen erregimena erreformatzekoa (aduanen arazoa). Okupazio frantsesak eta Napoleonen porrotak mapatik ezabatuko lituzkete gure ilustratuak eta, horiekin batera, euskal-kantabrismoa teoria zientifiko gisa. Agian Aita Masdeu izan zen, XVIII. mendearen amaieran, Kantabriaren mugei buruz hainbeste eztabaidatu zen gaia zuhurtzia handiagoz finkatu zuena. Tubalismoa oraindik ontzat ematen duen arren, bere «Historian» (t. VII, 16) ondoren, geografoen kontraesanen arazoari konponbide posible bat — gaur egun indarrean dagoena — eskainiz:

«Nik uste dut, erromatarrek iparraldeko Espainia gutxi ezagutzen zuten arren, kostaldeko herri guztiei eta haien auzokoei Kantabriar izen generikoa ematen zietela, Asturiastik Pirinioetaraino; baina Augustoren garaitik, herrialde hartako praktikoagoak egin zirenetik, Kantabriar izena (Pliniok, Estrabonek eta Tolomeok egin zuten bezala) Asturias eta Bizkaia artean, Ozeanotik Pisuergaraino, bizi diren iparraldeko gaztelar zaharrei bakarrik aplikatu zieten».

«Konponbide» ilustratua XIX. mendean zehar zehaztu zen (Fernandez Guerra) eta XX. mendean zehar (Sanchez Albornoz, Schulten). 1925ean, Gomez Morenok, iberiar idazkeraren lehen deskodetzaileak, euskal onomastikaren azterketan oinarrituta egin zuen aurrera, hau da, Nafarroak euskal probintzien balizko baskonizazio baten hipotesian oinarrituta, eta prozesu hori Erdi Aroaren hastapenetan gertatuko zen. Bere jarraitzaile hurbilak, Sanchez Albornozek, honela «baskongadak» «baskoi bihurtuak» gisa interpretatuko luke. Gaia, dirudienez, «Florezen beraren barkamenarekin» behin betiko konpontzetik urrun dago (Caro Baroja, 1972:188). Mitxelenak (1988, II: 865) XVI. mendeko «Canto de Lelo» kantuari buruz dio, non kantabriarrak bizkaitarrak diren, «baskongadistek» arrazoia balute, «hau da, euskara oraintsuko garaietan Nafarroatik ekarri izan baligute, gu, bizkaitarrak buru, kantabriarrak edo hauen ahaide hurbilak izan gintezkeela. Antzinakoak eta berriak ustekabeko moduan aurkitzen dira batzuetan».