Lexikoa

PESTE

Léx. Enfermedad contagiosa y grave que causa gran mortandad, izurri (c), minte (B), elderi (AN-b), helderi (BNc, L-ain), kutsu (AN-lar), kozu (R, S), üzürri (S), kilpor (ulz.), urrin (BN, aezk. Az), ukurre (Hb. Lh), içurri (Leiz.), gatxa, gaissotasuna (B, Añib), gaitza (G, Añib); izurriak gatxak, etxe edo senitarteko naigabeak kendu deutsuen egikizun ta ogibidea (Ur. Maiatz. 44-15), las pestes, las enfermedades, las aflicciones de la casa o de la parentela, el empleo y oficio que os han quitado...(son otros tantos castigos); beharrak izurriaren manak ditu, askazi-adiskidez gabetzen gitu (Oih. Prov. 82), la necesidad hace como la peste, nos priva de parientes y amigos; ebillean (katilina) zabaldu gurarik, gaiztakeria utsez, guraso-errian izurri ondagarria (Per. Ab. 214-9) cuando andaba (katalina) queriendo esparcir, de pura maldad, en su patria, peste asoladora; ezta izurririk eta ez pozoinik nagitasunak edo alferkeriak bezanbat kalte egiten duenik (Ax. 25), no hay peste ni veneno que haga tanto daño como la pereza y la ociosidad; ezta zuhurtzia, izurria den lekhura, erremedioetan fidaturik, ioaitea (Ax. 260), no es prudencia el ir a un sitio donde hay peste, confiando en los remedios, ezi jaikiko da popülua popüluaren kuntre, erresuma erresumaren kuntre eta izanen dira üzürriak eta gosereak eta lühikharak hanitx lekhütan (S. Matth. XXIV-7), porque se levantará gente contra gente y reino contra reino y habrá pestes, hambres y terremotos por los lugares; mi gaiztoa da minago mintea baino (Refranes, 170), la mala lengua es más doliente que la peste.

Epoca de peste, izurrite (c), elli (B-mañ), minte (B-arc), elde, eldeera (L-côte), delderi (AN-lez), helbe, helberi (BN-haz), üzürrite (S. Fx, Lh), içurrite (Leiz), gaitzete (H, Lh), helde (Duv. Labor 107-19), aldeantza (PI. Mug); bidalduko det zaldi eta asto eta gamelu eta idi eta ardien gaiñera izurrite txit andi bat (Ur. Ex. IX-3), enviaré una peste terrible sobre los caballos y burros y camellos y bueyes y ovejas; guretan bategarutik bestegana iraatsiaz dabillen gatxari esaten jeutseek elia (Euzk. III-283-27), en nuestros pueblos llaman «elia», peste, al mal que por contagio va de uno a otro.

Contagiarse de peste, izurriztatu (BN, L, H, Lh), izurritu (AN, BN, L, S, Lh); alde egizu, ihes egizu, hura da ez izurriztatzeko erremediorik hoberena eta segurena (Ax. 260), aléjate, huye, ese es el remedio mejor y el más seguro para no contraer el contagio; behin izurriztatu gelatik gaitz da khiratsaren khentzea (Lh), una vez de ser contagiado por la peste es difícil quitar el hedor; hain da gauza beldurgarria, non ukitze hutsak izurriztatzen baitu (Lh), es cosa tan temible que con el simple contacto contagia la peste.

Mal olor, fetidez, usai gaizto (G), ants (B-m-ond), sunda (B-a-b-gmu-o-tz), kirats, kirets (ANc, B-a-o-Gc, L), usain gaiztoa (AN-b, Bc, BN-ald, L), keru (AN-b-lez, BN-ald-s, Gc, Ruzt), urrin gaizto (AN-b-lez, BN, G-etz, L, S), ats, ats gaizto (Bc, BN-am-a, G, L, R), illurun (AN-b-elk), purrin (L-get), kerats (AN-elk), apatz (AN-arez), kio (R, S), urrindura, urrintasun (H, Lh), afoin (B, Pl. Mug); bestela erortzen dira esnerantak usteltzen dira eta usai gaiztoa ematen diote guriari (Dial. bas. 83-9), de lo contrario las gotas de leche que caen al suelo se corrompen y dan mal olor a la manteca; lizun-sunda, izerdi-sunda (B-a-b-g-mu-o-tx); bestela orortzen diren ezne-txortak usteltzen dira eta urrin gaisto emaiten die gurhiari (S. Dial. bas. 83-10), de lo contrario las gotas de la leche que caen al suelo se corrompen y dan mal olor a la manteca; ezin egon dira atsarren (Oleget. 182-14), no pueden estar a causa de la (fetidez) peste; tejo (Bm, Supl. Azk).

Excesiva abundancia de cosas en cualquier línea, pikarderi (Bc, G), inpirio (Bc, G-etx-t), elemania (Gorm, Duv), bolada (AN, B-i-mond, Gc, R, S), pilika (BNam-hel), hebro (BN-ald), hebrada (S); berehala bidera atheratu zitzaioten gizon elemenia batekin (Duv. Num XX20), luego salió al encuentro con una peste de hombres.

Corrupción de las costumbres, vicio, gaiztakeri (c), ekandu aar (Bc), okerkeri (AN, B, BN-s, G), galdura (AN-est, Gand, L), lasaikeri (ANc, G-bet), trarkeri (AN-b, BN-s, R), ok(h)erkeri (BN, S), galdukeri (Duv. ms).

Palabras de enojo o amenaza y maldición, arranoa (Bc), tximista gorria (B, G), arraio pola! (G, B, BN, L-s), egundaiño! (L), lurbina (L, H, Lh), apoa! (BN, R), apotxar (S, Chah. ms).

Echar pestes, gritar contra alguien, pesitu (L. Esk).

Diccionario Auñamendi