Sortzaileak

Oteiza Embil, Jorge

Oteizaren poesiaren lehen albistea bere kultura proposamenen aurrean gizartearengandik jasaten dituen falsia eta inkontsekuentziaren aurrean artistaren erantzunetik sortzen den bere Androcanto y sigo liburua da, eta funtsean irudi-, ikur- eta proposamen poetika-sorta garrantzitsuak azaltzen ditu.

Noizbait Oteizak poesia berarentzako bizitza arrazoia dela esan digu. "Para mí la poesía -dio Oteizak- es la forma de recuperar el tiempo perdido en la vida. Es el modo de hallar un escaparate, una ventana, un refugio -recordemos las trasposiciones de Mallarmé, recordemos a Hegel-, para que podamos ver con claridad que el destino del ser es el lenguaje". Androcanto y sigo, modernitaterako proposamena ere bada. Bere olerkietariko baten, Oteizak hurrengokoaren alde dihardu: "que los niños vascos no sigan naciendo en el siglo XVII". Ikus dezagun olerki-liburu honen lekukotza:

Pusiste Señor un árbol
hermoso como un rostro en la falda del Aloña
lo miraban un carpintero y un pintor
yo bajaba del Urbía
donde nuestros padres obraron misteriosamente en tu presencia
que yo comprobaría en la ciudad
al cabo de un tiempo
donde una universidad tenía parada su máquina
y desde entonces todos los niños nacen aquí en el siglo 17.

Denboran zehar beste olerki solterik argitaratu zuen arren, Androcanto y sigo liburuaz geroztik, olerki-artegatasunik gorena Amerikan zeneko garaikoak dira, bertan "ultraismo"aren sortzaile izan zen Huidobro olerkariarekin harremanetan jarriz. Oteizak aztertu zuen beste olerkari bat Cesar Vallejo da, eta 1960an berari buruzko hitzaldi bat eman zuen. Hitzaldiaren izenburua La poética de la ausencia en César Vallejo izan zen. Oteizak Peruko hiriburuan dagoen España, aparta de mi este cáliz-en egileari omenaldi-eskultura egin zion. Mende honetako olerkigintzari izena ematen dioten egile horien eta beste batzuen poetikaren bere ezagupenetik sortzen diren surreal adierazpenaren elementuak Oteizaren olerkian aurkitzea, beraz, ez da harritzekoa.

Baina Jorge Oteizaren adigai poetikoaren adierazpenik esanguratsuena inoiz argitaratu ez zen Gabriel Aresti, Joxe Azurmendi, Mikel Lasa eta Juan San Martin ("Otsalar") idazleen olerki-antologia baten hitzaurre bezala azaltzen zaigun 1964an idatzitako testu batetan ageri da. Hitzaurre horretan, geroago bere Ejercicios espirituales en un túnel (1982-84) liburuan argitaratua, Oteizak, kultura mugimendu aldizkakoa sortzeko beharrizanari ekiteaz gain, hauxe dio: "Poeta es el hombre que se recupera y se usa entero en su lenguaje". Oteizarentzako, "lo que transforma un idioma en poesía es la necesidad de que las palabras nazcan en el corazón del hombre".

Herri-olerkigintzaren eta bertsolaritzaren azterketa desberdinak egiteaz gain Oteizaren adigai poetikoak ere bere Quosque tandem...!, liburuan oinarrituz ikasi dituen Juan Mari Lekuona olerkariak honako hau adierazi du: "la existencia del pensamiento poético de Oteiza libera a la poesía vasca de cualquier complejo de inferioridad". Poesia horren ezaugarririk nabarmenetariko bat adierazpena oinarrizkoenera murrizteko Oteizak duen etengabeko joera aipatu beharra dago. Proposamen hori bere eskulturan gorago adierazi dugun bere "silencio del lenguaje" eta "descuento de la expresión" izenekoei dagokie edo, beste era batera esanda, hutsaren adigaia eta espazioaren desokupazioa. Bereak diren Caja vacía (1958) edo Desocupación espacial (1973), beste hainbaten artean, esandakora garamatzate. Denboraren joan etorrian, Blas de Otero euskal olerkariak 1977an adigai berdinaz mintzatuko da, Oteiza, en Aránzazu izenburutzat duen olerkian. Olerki hori geroago bere Expresión y reunión (1981) liburuan argitaratua izan zen eta oteiztar adierazpen poetikoaren musika argazki bat da. Blas de Oteroren olerki hauxe da:

El vacío del centro
de la piedra,
círculo horizontal
prolongándose
por sí solo,
redondo
y pleno
todo,
lengua llameando,
izando
entre la piedra
cóncava,
cuchara de la palabra,
sílabas oleando,
ritmo
brizado en el silencio,
ahondando
en el cuenco de la mano
poderosa
de Oteiza.

1986an, aurreko urtean idatzi eta Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkarian argitaratutako Theomaquias izenburu nagusia duen poema sorta bat ezagutzera ematen du. Olerki horietan, beste batzuk idaztean egindakoak, hasieran Existe Dios al noroeste izenburua eman zielarik, berriz ere Oteizaren poesia guztiak duen tonu limurtzaile hori agertu eta azaltzen da, etengabeko aipamenak isiltasunari eginez, alusioz zein itzurkortasunez. Bere erritmo perifrastikoak, sintetikoak, esaerarik txikienekoak hauxe dakar: bere adigai poetikoak espresio handiko, abiada ikaragarrizko,, uholdezkoa, idazkera ia automatikoarekin, lotura izatea. Bere poetikak bere atal askotan Y. Ritsosen dimentsio eta sormendun olerkariekin bat dator.