Udalak

Oriz

Lugar del municipio de Noain (Valle de Elorz) - Noain (Elortzibar), partido judicial de Aoiz, Navarra.

Se encuentra a los 2º 04' 12" y 42º 43' 21", a oeste del término y suroeste de su capital Zabalegui, próximo a la Sierra de Alaiz, entre los barrancos de Errekaldea y Kalauz, afluentes del río Elorz.

1960: 47 h. En 1800 74 personas habitan en 11 casas; 1970: 45; 1981: 18.

AAA

Castellano. A finales del s. XVI (1587) figura en una lista de pueblos "bascongados" (Varios: "Diccionario Geográfico-Histórico de la Lengua Vasca", Auñamendi, 1960: t. I, pp. 126-137). Dos siglos más tarde (1778) los "receptores romanzados" solicitaron que fuese declarada "romanzada" (Varios: op. cit., pp. 67-102). En el mapa lingüístico de L. L. Bonaparte ( 1863) queda incluida en la zona de mínima intensidad del euskera.

AAA

Noticias medievales. En 1223 Iñigo de Oriz lo donó en arras a su mujer, con todas sus pertenencias, junto a la heredad de Buñol (Buñuel) y Azut. En 1366 contaba con 4 fuegos. A causa de las asolaciones producidas por las guerras civiles castellanas, quedó totalmente despoblado (1378). En 1379 se dice que se había apoderado del lugar el señor "solarigo" o solariego, "por razon que los casteyllanos lis quemaron sus casas, et non podiendo biuir aylli, fueron a otros logares a morar, et por falta de bestias sembraron poco et obieron poca coyllida". Por esta causa se les rebaja su pecha, "porque ayan voluntat de retomar al dicho logar". En 1402 se habla de 4 pecheros solariegos de la Orden de San Juan. En 1443, se manifiesta que la pecha antigua era 27 galletas de vino, y que su señor solariego, el cronista real y tesorero de Navarra García Lópiz de Roncesvalles, se había apropiado de las heredades "por razon que todos los lauradores son muertos et absentados". Existía aquí un palacio, donde paraban los reyes en sus venidas a Pamplona o regreso hacia Olite o Tafalla. Fallecido el Tesorero, pasó a manos de su hija Pascoala. En 1558 era señor de Oriz, Martín Cruzat.

AAA

Lugar de señorío del valle de Elorz, del 4.º partido de la merindad de Sangüesa, Reino de Navarra. Gobernado por un diputado nombrado por el valle y los regidores del pueblo elegidos entre los vecinos.

AAA

Kale xume bat osatzen duten kalitate gutxiko beste etxe batzuk aparte, hirigunean Cruzat familia ospetsuaren jauregia dago. Jauregia XVI. mendeko eraikina da, eta oinplano errektangeluarra du, hiru solairuekin eta lau isurialdeko teilatu batekin estalia.

  • Baselizak

López Sellés jaunak bi aipatu zituen, Santa Cruz eta Santo Cristo, nahiz eta ziur aski baseliza berbera den. Ermitaria zuen 1585. urtean, eta 1688an Juan de Sagarzazuk okupatzen zuen. Urte horretan hil zen ermitaria, eta jauregiko jaunak María García de Buruzuri izendatu zuen, baina elizako agintariek ez zuten azken hau onartu. Ondorioz, Miguel de Istúriz izendatu zuten. Baseliza berreraiki zuten 1687an, Oritzeko jaunak ordaindu zuelarik. Bertako Gurutziltzatua parrokian dago gaur egun.

  • San Martinen Parrokia

Erdi-aroko eraikina da jatorriz, baina XVII. mendean eraldatu zuten, goialde guztia adreiluz berreraiki zelarik. Habearteko bakarreko oinplanoa du, hiru tarteune berdinetan banaturik, gehi burualde zuzen bat. Sarrera bigarren tarteunean dago, Epistolaren aldean, eta hirugarren tarteunean bi kapera simetrikoak ireki zituzten, transeptu baten antzera. Sakristia burualdeko hegoaldeko murruan irekitako oinplano karratuko eremua da.

Lehen aipatu bezala, murruak harlanduz eta adreiluz egina doaz, eta luzituak daude barnealdean. Alboko bi kaperetan erdi puntuko bi arku handien bitartez sartzen da, eta koro jasoa modernoa da. Argiztapena bermatzeko badira gangetan irekitako lunetak, baita bao modernoren bat ere.

Nabea luneta-ganga barroko batez estalia doa. Tarteuneak erdi puntuko arku fajoiekin bereizten dira, bultzadak murruetara mentsula batzuen bitartez transmititzen direlarik. Azken errestaurazioan gangak margotu dira kolore urdineko polikromia bizi batekin.

Kanpoaldean dorrea aipatu behar dugu lehenengo. Eraikin guztian bezalaxe, harlanduz eta adreiluz doa, eta goialdean kanpaietako erdi puntuko bi bao daude, lau isurialdeko teilatu baten azpian. Atea erdi puntuko arku xume bat da, arkuteri moderno batek babestua.

Barnealdean aipatu dezakegu erretaula barrokoa, José Barónek egina, 1682an. Trazari dagokionez, bankua du, hiru kaleko atala eta hiru kaleko atikoa, tenpluaren gangaren formari adaptatua. Bankuan sagrarioa ikus daiteke, apaingarri begetalez inguratua. Atal nagusiak zutabe salomondarrak ditu, mahats-mordoez dekoratuak. Alboko kaleetan Xabierko San Frantziskoren eta San Ferminen mukulu biribileko eskulturak daude, eta erdikoan parrokiko saindu titularra den San Adrian, eserita. Atikoan Gurutziltzatu barroko bat dago, Cruzat familiaren bi armarriez inguraturik. Erretaula guztiak urdinez eta gorriz eratutako polikromia bizia du.

Ebanjelioren aldean Santo Kristoren erretaula dago, izen bereko baselizatik ekarrita. Gurutziltzatua tamaina naturaleko irudia da (172 x 149), XVI. mendearen erditsuan egina.

Epistolaren murruan katilu semiesferikoko ur bedeinkatuko ponte bat dago. Eliza honetakoa da Ama Birginaren irudi bat, XIII. mende hasierakoa eta erromanikoa. Clara Fernández-Ladredaren ustez Oritzeko Ama Birjina hau Mutiloagoitiko, Eristaingo eta Urdanotzeko irudien talde berekoa da. Zilargintza-lanaren bat ere aurki daiteke.

  • CARO BAROJA, J.: La casa en Navarra, Pamplona, III. tomoa, N.A.K. 1982, 64-65 orr.
  • FERNÁNDEZ-LADREDA, Clara: Imaginería medieval mariana, Iruñea, Nafarroako Gobernua, 1988, 94-98 orr.
  • GARCÍA GAÍNZA, M.C. (et. alt.): Catálogo Monumental de Navarra, IV* tomoa, Merindad de Sangüesa, Abaurrea Alta-Izalzu, Iruñea, Nafarroako Gobernua, Iruñeko Artzapezpikutegia, Nafarroako Unibertsitatea, 1989,261-263 orr.
  • PÉREZ OLLO, Fernando: Ermitas de Navarra, Iruñea, N.A.K, 1983, 192 orr.
  • LACARRA DUCAY, Mª Carmen (et. alt.): Navarra, guía y mapa, Lizarra, N.A.K. 1983, 297 orr.
  • MENÉNDEZ PIDAL, Faustino; MARTINENA, Juan José: Libro de Armería del Reino de Navarra, Iruñea, Nafarroako Gobernua, 2001, 199 eta 411. zk.
  • MEZQUÍRIZ, M.A.: Museo de Navarra, Iruñea, Nafarroako Gobernua, 1989, 146-161 orr.
  • A.A.B.B: El Valle de Elorz. Naturaleza, Historia y Arte. Iruñea, Elotzibarreko Udala, Bianako Printzea, 1990, 182-188 orr.

JAS 2009

Parroquia dedicada a San Adrián, obispado de Pamplona. Ermitas de Santa Cruz y del Santo Cristo, desaparecidas.

AAA