Monastegiak

Iratxeko monasterioa. Ayegui

X. mendean dagoeneko eraikia zegoen (958ko dokumentua tokiko kartularioan) eta Antso I.a Gartzes, Iruñeko erregearen dohaintza batean ere aipatzen da. Dohaintza hartan konkistatu berri zuen Monjardineko gaztelua laga zuen, Berruezako haraneko zenbait lekurekin batera.

1050ean Gartzia Naxerakoak ospitale bat sortu eta hornitu zuen santiagotar bideko erromesak artatzeko. Ospitale hori Nafarroako lehenengoa izan zen eta Gartzia Naxerakoa erregeak (1035-1054) Iratxeko abadeari egindako dohaintza baten ondotik sortu zen. Dohaintza hartan hariztia izandako larre bat eman zion, Muez eta Irujoren artean kokatua, bertan monasterioaren aurrean paratuko zen erromesen ospitale bat eraiki zedin.

Monasterioak San Veremundoren (1056-1058) gobernuan bizi izan zuen aro oparoena, izan ere, garai hartan hainbat dohaintza eta ondare jaso zituen Iruñeko erregeen eskutik. Iratxera berrogei monasterio txiki eta eliza daude atxikita. Horien artean aipagarri dira Iharteko San Salvador, Deikazteluko San Pedro, Ingurriko Andre Maria, Lizarrako San Joan, Legardako Santa Eulalia eta Mendabiako San Joan.

Behe Erdi Aroa garai latza izan zen monasterioarentzat. Aro modernoan erreforma sartu zen eta 1531n Valladolideko San Benito Kongregazioa batu zen. Kongregazio horren eskutik, 1544an kolegio bat sortu zen, pixkanaka Unibertsitate bilakatu zena, Paulo V.ak (1615) berretsi zuena eta agintaritza zibilak onetsi (1665). Kanonista, idazle aszetiko, bibliko eta historialari multzo batek Iratxe izena mundu osoan zehar barreiatu zuen.

Napoleondar gerraren amaieran, 1813an, Iratxen ospitale bat zegoen ejertzito aliatuetako zauritu ugariak eta Francisco Espoz y Minaren dibisioko gerlariak artatzeko. Monasterioa konfiskatua izan zen 1835eko irailaren 3ko dekretuz. Bigarren karlistadako (1872-1876) ospitale karlista nagusia Iratxen zegoen, monasterioan, 1874an ospitale bilakatu baitzen. 1885az geroztik Eskolapioak ziren Iratxeko egoileak, bertan baitzituzten ikasketa-etxeak. Nafarroako Etnologia Museo bilakatzeko prozesuan dago egun.

AAA